Το Θέρμο είναι χτισμένο σε υψόμετρο 360 μέτρων σε ένα οροπέδιο επί του Παναιτωλικού όρους βορειοανατολικά της λίμνης Τριχωνίδας. Απέχει 32 χιλιόμετρα από το Αγρίνιο και 45 χιλιόμετρα από τη Ναύπακτο, μια περιοχή που μέχρι και τις αρχές του 20ου αι. ήταν γνωστή με το όνομα Απόκουρο, ονομασία που πιθανολογείται ότι σχετίζεται με τους Κουρήτες, τους πρώτους κατοίκους της αρχαίας Αιτωλίας

Ως Απόκουρο έγινε ιστορικά γνωστή η προεχόντως ορεινή και άγονη περιοχή τού νομού Αιτωλοακαρνανίας η οποία βρίσκεται μεταξύ τής ΒΑ πλευράς τής λίμνης Τριχωνίδας, του ποταμού Ευήνου, και του (ανατολικού) Παναιτωλικού μέχρι τα όρια με την Ευρυτανία. Σε γενικές γραμμές, το (λιγότερο γνωστό πια) ιστορικό Απόκουρο, συμπίπτει εδαφικά με τον σημερινό (2016) Δήμο Θέρμου.

Αναλυτικότερα, η νοητή γραμμή που οριοθετεί το Απόκουρο , ξεκινώντας από τη θέση Γέφυρα Μπανιά (επί της οδού Ναυπάκτου-Θέρμου), ακολουθεί τον κεντρικό ρου τού Ευήνου (ανάντη) μέχρι την περιοχή Διπλατάνου∙ στρέφεται ελαφρώς ΒΔ μέχρι να συναντήσει την οριογραμμή Αιτωλοακαρνανίας-Ευρυτανίας∙ ακολουθεί την οριογραμμή αυτή (με κατεύθυνση δυτική) μέχρι την κορυφή Αραποκέφαλα του Παναιτωλικού∙ στρέφεται ΝΔ και συναντάει τον Κατελάνο (την ψηλότερη κορυφή τού Παναιτωλικού)∙ τρέπεται εν συνεχεία νότια μέχρι να συναντήσει τη λίμνη Τριχωνίδα στη θέση Δογρή (Ντο[υ]γρί) ∙ προχωρεί ΝΑ ακολουθώντας την όχθη τής λίμνης αυτής μέχρι το νοτιότερο άκρο της και, τέλος, ακολουθεί κατεύθυνση ΝΑ για να καταλήξει στην (ασφαλώς τυχαία) αφετηρία που θέσαμε, δηλαδή στη Γέφυρα Μπανιά , γνωστήν και ως γέφυρα της Πούλιανης (σημερ. Μαραθούλας).

Μετά την κατάκτησή της από τους Τούρκους, (ουσιαστικά μεταξύ 1449 και 1499 ), η περιοχή τής σημερινής Αιτωλοακαρνανίας απετέλεσε τον κορμό τού σαντζακιού τού Κάρ[λ]ελι, ενώ ένα (πολύ μικρότερο) τμήμα της απετέλεσε μέρος τού σαντζακιού τής Ναυπάκτου. Το σαντζάκι τού Κάρ[λ]ελι, (το οποίο πρέπει να ιδρύθηκε γύρω στο 1480), περιλάμβανε αρχικά και τη Λευκάδα και είχε πρωτεύουσα το Αγγελόκαστρο, ενώ αργότερα, (στα τέλη τού 17ου αιώνα), η έδρα του μεταφέρθηκε στο Βραχώρι, (το μετέπειτα Αγρίνιο). Ο τουρκολόγος καθηγητής Machiel Kiel, πιθανολογεί ότι το σαντζάκι αυτό εκτεινόταν αρχικά και βορειότερα και συμπεριλάμβανε την Άρτα, (το μεγαλύτερο τα χρόνια εκείνα αστικό συγκρότημα της Δυτικής Ελλάδας), και ότι η πόλη αυτή ήταν η αρχική πρωτεύουσά του . Το τουρκικό όνομα Κάρλελι (Karli-Eli και Karli-Ili), που σημαίνει 'Χώρα τού Καρόλου', διασώζει την ανάμνηση των «Φράγκων» (ακριβέστερα Ιταλών) δεσποτών Καρόλου Α΄ και Καρόλου Β΄ Τόκκου (Tocco), που διαφέντευαν την περιοχή αυτή αμέσως πριν από την τουρκική κατάκτηση. 

Αρχαίο Θέρμo

Σε υψόμετρο 360 περίπου μέτρα, πάνω και βόρεια από τη λίμνη Τριχωνίδα (30 χιλιόμετρα βόρεια του Αγρινίου), απλώνεται το καταπράσινο και γοητευτικό οροπέδιο που ο ιστορικός Πολύβιος (Βιβλίο Ε΄ 8.5) αποκαλεί «των θερμίων πεδίον».

Στο πανέμορφο αυτό οροπέδιο, με τους χαμηλούς απαλούς καταπράσινους λόφους, στα πόδια του Παναιτωλικού όρους, βρίσκεται το Θέρμο. Το αρχαίο και το νέο.

Το αρχαίο Θέρμο, κατά τον Πολύβιο ήταν η «Ακρόπολις συμπάσης Αιτωλίας» και το θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο της αρχαίας Αιτωλικής Συμπολιτείας, το «ΚΟΙΝΟ ΤΩΝ ΑΙΤΩΛΩΝ», όπως αλλιώς αποκαλείται το αρχαίο αυτό κράτος του οποίου η γέννηση χάνεται στα βάθη των αιώνων. Μέγα εις βάθος χρόνου ιστορικό παρελθόν, το οποίο πηγαίνει πολύ πιο πίσω από τη Συμπολιτεία των Αιτωλών κι αγγίζει τις πρώτες εποχές ανάπτυξης των ανθρώπινων κοινωνιών, εποχές που χάνονται στην αχλύ του Μύθου.  Μάρτυρας της ιστορίας της πόλης είναι ο αρχαιολογικός χώρος με το μεγάλο πλήθος από δημόσια κτίρια και ναούς. Επιγραφικά  η Αιτωλική Συμπολιτεία εμφανίζεται τον 4ο π.Χ. αιώνα (367 π.Χ.).
Η Συμπολιτεία των Αιτωλών, όπως αποδεικνύεται επιγραφικά, βασιζόταν και λειτουργούσε πάνω σε απόλυτα δημοκρατικές αρχές και είχε ομοσπονδιακή διάρθρωση θεμελιωμένη στην αναγνώριση της ισοτιμίας και της ολοκληρωτικής αυτονομίας των μελών – κοινοτήτων πόλεών της. Απετέλεσε την πρώτη δομημένη, θεσμοθετημένη και κατοχυρωμένη με Σύνταγμα και Νόμους, Συμπολιτεία στον κόσμο. Προηγουμένως, επί μακρό χρονικό διάστημα χαμένο στα βάθη της απώτατης Ιστορίας, δημιουργήθηκαν και λειτούργησαν οι Αμφικτυονίες των Πόλεων, εκδήλωση και αυτή της δημοκρατικότητας των αρχαίων Ελλήνων, που βασιζόταν όμως στο εθιμικό δίκαιο. Στην περίπτωση της Αιτωλίας, υπάρχουν γραπτό Σύνταγμα και Θεσμοί…… 

Κάθε χρόνο, αμέσως μετά τη φθινοπωρινή ισημερία το μήνα Σεμπτέμβριο, στο Αρχαίο Θέρμο πραγματοποιούνταν τα «Θερμικά», δηλαδή, η σύνοδος της μεγάλης λαϊκής Ομοσπονδιακής Συνέλευσης των Αιτωλών. Όλοι οι Αιτωλοί πολίτες που είχαν τη νόμιμη ηλικία, συνέρχονταν χωρίς διακρίσεις, για να ψηφίσουν και να εκλέξουν τους ομοσπονδιακούς άρχοντες της Συμπολιτείας και επίσης για να διαβουλευτούν και αποφασίσουν για τα σπουδαία πολιτειακά τους ζητήματα, θέματα πολέμου, ειρήνης και συμμαχιών και να προβούν σε αρχαιρεσίες των οργάνων της Συμπολιτείας. Στην Ομοσπονδιακή Συνέλευση, που ήταν το κυρίαρχο νομοθετικό πολιτειακό όργανο, εφαρμοζόταν η απόλυτη δημοκρατική αρχή της άμεσης εκλογής των εκτελεστικών οργάνων του κράτους. Δηλαδή, του Στρατηγού, του Ομοσπονδιακού Γραμματέα, του Ιππάρχου, του Δημόσιου Ταμία κλπ.

Ίσχυε, λοιπόν, στο κράτος των Αιτωλών το πολίτευμα της άμεσης δημοκρατίας, αφού η εκλογή των πολιτειακών οργάνων στηριζόταν στη λαϊκή ψήφο. Όλοι οι Αιτωλοί πολίτες ψήφιζαν όπως γίνεται και σήμερα κατά κεφαλή. Έτσι το ομοσπονδιακό πολίτευμα των Αιτωλών που ήταν θεμελιωμένο πάνω στο σιδερένιο θεσμό της λαϊκής κυριαρχίας αποτέλεσε το πρότυπο ορισμένων σύγχρονων ομοσπονδιακών κρατών (π.χ. Ελβετίας, Γερμανίας, κλπ.).

Επίσης, ο θεσμός της διαιτησίας, που σήμερα στηρίζει τον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, ανακαλύπτεται επιγραφικά στο αρχαίο Θέρμο.

Η Συμπολιτεία των Αιτωλών, αποτελούσε ένα καινούργιο ιστορικό γεγονός, δηλαδή το με γραπτό σύνταγμα και θεσμικά όργανα πολιτικό μόρφωμα μεταξύ των Πόλεων. Μέσα σε αυτό, με Ισονομία και Ισοπολιτεία, όλοι οι πολίτες επέλεγαν του κοινούς Άρχοντες. Η διευκρίνιση αυτή έχει πολύ μεγάλη σημασία για το παρόν και το μέλλον του Θέρμου, [ο Θέρμος, σήμερα το Θέρμο] ο οποίος δεν είχε τα χαρακτηριστικά μιας πόλεως, αλλά ήταν το κοινό πολιτιστικό κέντρο της Συμπολιτείας. Εκεί λοιπόν ήταν το Βουλευτήριο· επειδή όμως οι Έλληνες δεν δέχονταν ότι υπάρχει πράξη ανθρώπινη που να τίθεται σε εφαρμογή χωρίς την συναίνεση του κοινού Θεού-προστάτη, ίδρυσαν στην περιοχή του Βουλευτηρίου ένα λαμπρό συγκρότημα Ναών, αφιερωμένο κυρίως στον Θέρμιο Απόλλωνα. Αυτή, λοιπόν, είναι η σπουδαιότητα του Θέρμου, ότι δηλαδή υπήρξε ο ομφαλός της δημοκρατικής αντίληψης των Αιτωλών της Συμπολιτείας.Τα πλέον σημαντικά ευρήματα των ανασκαφών στο αρχαίο Θέρμο είναι τα πολλά οικοδομήματα και οι στοές της αγοράς των Αιτωλών καθώς και τα βάθρα των ανδριάντων ή άλλων αναθημάτων που έστεκαν μπροστά στις στοές, τα οποία σύμφωνα με τον ιστορικό Πολύβιο ανέρχονταν, τον καιρό της ακμής της Συμπολιτείας, σε 2.000.

Οι αποκαλυφθείσες στοές είναι δύο (Ανατολική και Δυτική) και ανάγονται στο τέλος του 4ου ή στις αρχές του 3ου αι. π.Χ.. Η Ανατολική στοά έχει μήκος 170 μέτρα περίπου. Οι δύο στοές (με το βουλευτήριο στα νότια) ήταν από τις μεγαλύτερες αρχαίες στοές και πλεύριζαν στενόμακρη πλατεία μήκους περίπου 200 μέτρων και πλάτους 21, που έμοιαζε περισσότερο με «πλατεία οδό» πλαισιωμένη από στοές, σχήμα που θα χρησιμοποιηθεί πολύ αργότερα σε μνημειώδεις διαμορφώσεις ρωμαϊκών πόλεων. Η ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως και τον περίπτερο ναό του Θερμίου Απόλλωνα από τους αρχαιότερους στην Ελλάδα (του 7ου αιώνα π.Χ.).

Ο ναός έχει διαστάσεις 12 μέτρα πλάτος και 38 μέτρα μήκος περίπου. Οι κίονες που στηρίζονταν σε λίθινες βάσεις ήταν ξύλινοι, όπως και όλη ανωδομή (θριγκός) του κτιρίου. Ο θριγκός ήταν πλούσια επενδεδυμένος με πήλινες μετόπες, τρίγλυφα, υδρορροές και ακροκέραμα.

Η διαμόρφωση αυτή του ναού Θερμίου Απόλλωνα αποτελεί το πρώτο ολοκληρωμένο δείγμα του δωρικού ναοδομικού ρυθμού της αρχαίας Ελλάδας. Οι ζωγραφιστές μετόπες του ναού, λείψανα ζωγραφικής τέχνης από την αρχαϊκή εποχή, εντυπωσιάζουν με τη χρωματική τους ποικιλία και τη συνθετική δύναμη της ελληνικής ζωγραφικής παράδοσης.

Άλλα σημαντικά μνημεία στον αρχαιολογικό χώρο του Θέρμου είναι οι μικρότεροι ναοί του Λυσείου Απόλλωνα και της θεάς Αρτέμιδας, της αποκαλούμενης «Λαφρίας Αρτέμιδας», η Άρτεμις Λαφρία είναι η γηγενής και η κατεξοχήν αγαπητή θεότητα των Αιτωλών. Είναι η θεά της γονιμότητας και της καρποφορίας, η μεγάλη Μάνα της γης, της φύσης όλης και δεν έχει σχέση με την κυνηγέτιδα Αρτέμιδα του δωδεκάθεου. Η πανάρχαια αυτή θεότητα των Αιτωλών σχετίστηκε μάλιστα με ορισμένο κοινωνικό καθεστώς, στο οποίο προβαλλόταν η γυναίκα και ιδιαίτερα η γυναίκα μητέρα. Έτσι, δημιουργήθηκε τα πανάρχαια χρόνια στην Αιτωλία κοινωνία Μητριαρχίας, με προεξάρχουσα θεότητα τη Μητέρα φύση, η οποία προσωποποιείται στην Αρτέμιδα Λαφρία.

Η πλέον, όμως, εκπληκτική αποκάλυψη της ανασκαφικής έρευνας υπήρξε ο αρχαϊκός πολιτισμός του Θέρμου. Την ανάπτυξη του πολιτισμού του Θέρμου, στους προϊστορικούς χρόνους του χαλκού, που ανάγονται στα μισά της δεύτερης προ Χριστού χιλιετηρίδας (1500-1400π.Χ.) καταδείχνουν τα σπάνιας ιστορικής και αρχιτεκτονικής σημασίας κτίσματα του προϊστορικού οικισμού που βρέθηκαν δίπλα στους δύο αρχαϊκούς ναούς του Λυσείου Απόλλωνα και της Αρτέμιδας, καθώς και κάτω από το ναό του Θερμίου Απόλλωνα. Η σημασία των προϊστορικών αυτών κτισμάτων ,από ιστορική άποψη, όσο και από πλευράς αρχιτεκτονικής αξίας είναι όσο πουθενά αλλού τεράστια.

Αλλά πέρα και πάνω απ' όλα το Θέρμο δικαιούται να υπερηφανεύεται γιατί οι πανάρχαιοι κάτοικοί του, μαζί με όλους τους άλλους Αιτωλούς, στάθηκαν οι θεματοφύλακες των αξιών της δημοκρατίας και της ελευθερίας. Την εικόνα της όλης εξελικτικής ιστορικής πορείας του Θέρμου, μέσα στους αιώνες, δίνουν στον επισκέπτη τα σημαντικά ανασκαφικά ευρήματα που φυλάσσονται στο υπερσύγχρονο Αρχαιολογικό Μουσείο Θέρμου.

Το Θέρμο αποτέλεσε κοιτίδα της δημοκρατίας, ούσα έδρα της αρχαίας Αιτωλικής Συμπολιτείας, του "Κοινού των Αιτωλών", του πρώτου κράτους στον κόσμο που εφάρμοσε την άμεση δημοκρατία. Ο ναός του Θερμίου Απόλλωνα (7ος αι. π.Χ.), οι αρχαϊκοί ναοί του Λυσείου Απόλλωνα και της θεάς Αρτέμιδας, αρχαϊκές κατοικίες, βάθρα ανδριάντων, οι δύο στοές της αγοράς των Αιτωλών, το βουλευτήριο και η Ιερή Κρήνη, είναι τα σημαντικότερα ευρήματα των ανασκαφών στον αρχαιολογικό χώρο του Θέρμου, ενώ στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θέρμου, ένα από τα πιο σύγχρονα μουσεία της χώρας, εκτίθενται ειδώλια νεολιθικής εποχής, ευρήματα μυκηναϊκής, γεωμετρικής, κλασικής και ελληνιστικής εποχής, ψηφίσματα 

Η πόλη δεν είχε τείχη. Καταστράφηκε δύο φορές το 218 και το 206 π.Χ, από τον Φίλιππο τον Ε΄. 

Στα κυριότερα αξιοθέατα του Θέρμου συμπεριλαμβάνονται:

• Ο αρχαιολογικός χώρος και το Αρχαιολογικό Μουσείο Θέρμου.
• Τα θεμέλια του σπιτιού τού Αγίου Κοσμά του Αιτωλού στο Μέγα Δένδρο, όπως και ο παλαιός Ναός και το μοναστήρι τού Αγίου όπου φυλάσσεται μέρος του λειψάνου του.
• Το μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής Μάνδρας με τα κέρινα ομοιώματα.
• Τέλος, το Θέρμο λειτουργεί ως ορμητήριο για τη γνωριμία των επισκεπτών με τα ποικίλης φύσεως θέλγητρα των χωριών του Δήμου Θέρμου αλλά και της ευρύτερης περιοχής.

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΡΜΟΥ

Το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Θέρμου περιλαμβάνει τη μόνιμη έκθεση και την αίθουσα πολλαπλών χρήσεων.

Η έκθεση, η οποία διαρθρώνεται σε έξι θεματικές ενότητες, περιλαμβάνει ευρήματα από το Ιερό του Απόλλωνος Θερμίου, από μικρότερα γειτονικά ιερά, καθώς και ευρήματα από πόλεις – μέλη της Αιτωλικής Συμπολιτείας, που χρονολογούνται από τους προϊστορικούς έως και τους ρωμαϊκούς χρόνους. Ο επισκέπτης παρακολουθεί την εξέλιξη από τα πρώτα ίχνη κατοίκησης στον χώρο και τη δημιουργία του Ιερού έως τον μετασχηματισμό του σε θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο της Αιτωλικής Συμπολιτείας και την παρακμή του. 

«Εν τη συνόδω των μεγάλων οδών»… ο Θέρμος

Στην πρώτη ενότητα, αφιερωμένη στο φυσικό περιβάλλον, το οποίο συνδέεται με την πλούσια μνημειακή κληρονομιά του τόπου, εκτίθενται τρία εμβληματικά αντικείμενα – δύο γυναικεία ειδώλια τικτουσών γυναικών και λίθινο τριβείο σίτου των προϊστορικών χρόνων – που παραπέμπουν στη γονιμότητα της γης και την αέναη δύναμη της φύσης. Εξέχον έκθεμα της ενότητας αποτελεί η χάλκινη αμφίγραφη στήλη του 3ου αι. π.Χ., με το οποίο ταυτίστηκε με βεβαιότητα το Ιερό. Φέρει διαφορετική επιγραφή σε κάθε όψη, με διαφορά τριάντα περίπου χρόνων μεταξύ τους. Στην α΄ όψη αναγράφεται συνθήκη και συμμαχία μεταξύ Αιτωλών και Ακαρνάνων (260-250 π.Χ.), που ορίζει ως φυσικό όριο μεταξύ των δύο εθνών τον ποταμό Αχελώο, ενώ αναφέρονται πολιτικά δικαιώματα, όπως η επιγαμία και η έγκτησις γης. Στη β΄ όψη αναγράφεται γεωδαιτική απόφαση διαιτητών του Θυρρείου, που ορίζει τα όρια δύο ακαρνανικών πόλεων, των Οινιαδών και της Μητροπόλεως (235-232 π.Χ.). Σύμφωνα με το κείμενο η στήλη έπρεπε να αναρτηθεί στο Iερό του Θέρμου από τους Αιτωλούς, στο Ιερό του Ακτίου από τους Ακαρνάνες και στα Ιερά των Δελφών, της Ολυμπίας και της Δωδώνης από κοινού. 

«Ο προϊστορικός οικισμός στην καρδιά της Αιτωλίας … τόπος συνάντησης και συναλλαγής»

Στην δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται αντιπροσωπευτικά ευρήματα του προϊστορικού οικισμού, που ιδρύεται γύρω στα 1700 π.Χ. επάνω στο σταυροδρόμι που συνέδεε την ορεινή με την πεδινή Αιτωλία και καταστρέφεται γύρω στο 1100/1050 π.Χ. Προβάλλει τον αγροτοκτηνοτροφικό χαρακτήρα του οικισμού, την ενασχόληση των κατοίκων με το κυνήγι και τον πόλεμο, τα ελάχιστα κατάλοιπα λατρείας που έχουν ανιχνευθεί, αλλά και την αρχιτεκτονική εξέλιξη των κτηρίων του οικισμού, εστιάζοντας στο γνωστό αψιδωτό Μέγαρο Α, το μεγαλύτερο και σπουδαιότερο κτήριο, που χρησιμοποιήθηκε ως αρχηγική έδρα, και στην οικία β, ένα χαρακτηριστικό προϊστορικό σπίτι. Πλήθος μικρών και μεγάλων αγγείων που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι στην καθημερινή τους ζωή (αγγεία αποθήκευσης υγρών, άντλησης, πόσεως και σίτισης), λίθινα εργαλεία και όπλα που μαρτυρούν την ενασχόληση των κατοίκων με αγροτοκτηνοτροφικές δραστηριότητες, το κυνήγι και τον πόλεμο προέρχονται από αυτόν τον οικισμό. Τριπτήρες, σφύρες, ακόνια, αξίνες και μικρά κοπτικά πυριτολιθικά εργαλεία, αλλά και όπλα, όπως χάλκινες αιχμές δοράτων, επεξεργασμένοι χαυλίοι κάπρου από την επένδυση οδοντόφρακτου κράνους αποτελούν μερικά από τα εκθέματα.

«Ένας νέος οικισμός στη θέση του παλαιού. Μετά την καταστροφή η ζωή στην κοινότητα συνεχίζεται»

Η τρίτη ενότητα περιλαμβάνει ευρήματα από την Πρωτογεωμετρική εποχή, τους λεγόμενους «Σκοτεινούς Αιώνες», εποχή που ακολουθεί την κατάρρευση του Μυκηναϊκού πολιτισμού. Εστιάζει στο νέο οικισμό της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου, η ίδρυση του οποίου συνοδεύεται από την εμφάνιση μιας νέας κατηγορίας κεραμικής, της αμαυρόχρωμης της βορειοδυτικής παράδοσης (αντιπροσωπευτικά όστρακα εκτίθενται στην πρώτη προθήκη της ενότητας) και στην απαρχή της μακραίωνης λατρείας του Απόλλωνος. Το μεγαλύτερο και σημαντικότερο κτήριο του νέου οικισμού είναι το Μέγαρο Β, το οποίο κτίστηκε τον 11ο αι. π.Χ. και χρησιμοποιήθηκε ως αρχηγική έδρα και χώρος κοινοτικών συναθροίσεων. Τα πρωιμότερα ίχνη υπαίθριας λατρείας ανάγονται στον 8ο – 7ο αι. π.Χ., όταν επάνω στα ερείπια του Μεγάρου Β ιδρύεται πήλινη εστία – βωμός τέφρας για ολόκαυστες θυσίες, ανοίγονται ορύγματα που έχουν ταυτιστεί με βόθρους θυσιών και προσφορών, και στο οπίσθιο μέρος του κτηρίου δημιουργείται μικρός ξυλόπλεκτος οίκος, όπου φυλάσσονταν τα αναθήματα ή τα λατρευτικά σκεύη.

Κατά τον 8ο και 7ο αι. π.Χ. ο Θέρμος φαίνεται ότι λειτουργεί αποκλειστικά ως Ιερό αφιερωμένο στον Απόλλωνα, ο οποίος λατρεύεται και ως προστάτης των νέων. Προς τιμήν του πραγματοποιούνται τελετές ενηλικίωσης αγοριών και κοριτσιών, κατά τις οποίες οι νέοι αφιέρωναν την κόμη τους. Αυτή την πτυχή της λατρείας καταδεικνύει το πλήθος χάλκινων σφηκωτήρων, με τους οποίους τύλιγαν τους βοστρύχους της κόμης. Άλλα συνήθη αναθήματα ήταν: περόνες, καρφιά, περίαπτα, χάλκινοι διπλοί πελέκεις, χάλκινοι μικρογραφικοί τροχίσκοι κ.α., τα οποία χρονολογικά εντάσσονται στον 10ο -7ο αι. π.Χ. Η εύρεση πολυάριθμων όπλων στο Ιερό, αιχμές βελών και δοράτων, ξίφη, σαυρωτήρες, υποδηλώνει και τον πολεμικό χαρακτήρα του θεού Απόλλωνα. Ταπεινά εργαλεία, αξίνες, πελέκεις, σμίλες, μαχαίρια, μερικά από τα οποία ήταν σύνεργα θυσιών, στη συνέχεια αφιερώνονταν στο θεό. Παράλληλα, οι πολύτιμοι χάλκινοι τριποδικοί λέβητες, αφιερώματα πλουσίων, υποδηλώνουν τον πλούτο και το κύρος των αναθετών, αλλά και το ενδιαφέρον τους για τον εμπλουτισμό του Ιερού.

Το ανατολικής προέλευσης χάλκινο ειδώλιο του συριακού θεού Reshef, που είχε παρόμοιες ιδιότητες με αυτές του Απόλλωνος, απεικονίζεται σε φωτογραφία, καθώς εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα. Ήταν εισηγμένο και προέρχεται από το μελανό στρώμα του Ιερού. Πιθανόν αποτελούσε αφιέρωμα εξέχοντος πολεμιστή. Αν και βρέθηκε σε ανασκαφικό στρώμα του 7ου αι. π.Χ. είναι πρωιμότερο. Ανάμεσα στα αναθήματα ξεχωρίζουν τα χάλκινα ειδώλια ίππων, ιππέα και ανδρικών μορφών, αφιερώματα εξεχόντων μελών της κοινότητας του Θέρμου, που αποτελούν εξαίρετα δείγματα μικροτεχνίας. Το ειδώλιο του κελητίζοντος ιππέα εντάσσεται σε «βορειοδυτικό» εργαστήριο χαλκοπλαστικής με αργειακή επιρροή. Θεωρείται ξεχωριστό έκθεμα λόγω της μοναδικότητάς του.

«Το Ιερό του Απόλλωνος, τόπος λατρείας και συγκέντρωσης όλων των Αιτωλών …»

Στην τέταρτη θεματική ενότητα προβάλλεται ο πλούσιος αρχιτεκτονικός διάκοσμος των ναών του Απόλλωνος Θερμίου, του Απόλλωνος Λυσείου και της Αρτέμιδος , καθώς και άλλων αταύτιστων κτηρίων του Ιερού που χρονολογούνται από τα τέλη του 7ου έως τον 2ο αι. π.Χ. Στα τέλη του 7ου αι. π.Χ. ο Θερμός αρχίζει πλέον να διαδραματίζει το ρόλο παναιτωλικού Ιερού με υπερκοινοτικό χαρακτήρα και δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την ίδρυση μνημειακών κτηρίων για την άσκηση της κοινής λατρείας.

Γύρω στο 625 π.Χ. ιδρύεται ο πρώτος ναός του Απόλλωνος, ο οποίος ήταν ένας απλός σηκός χωρίς περίσταση με αέτωμα μόνο στη νότια στενή πλευρά, όπου και η είσοδος. Η στέγη του ναού αυτού αποτελούνταν από γείσα, σίμες και ακροκέραμα που έφεραν πλούσια γραπτή διακόσμηση σε λευκό και μαύρο χρώμα. Η σίμη κατέληγε σε προτομές λεόντων, ενώ ο θριγκός διέθετε ακόσμητες μετόπες εναλλασσόμενες με τρίγλυφα. Κατά μήκος της μακράς πλευράς του ναού οι στρωτήρες κατέληγαν σε προτομές λεόντων με ανοικτό στόμα (υδρορρόες), ενώ οι ηγεμόνες καλυπτήρες ενδιάμεσα σε προτομές κορών δαιδαλικού τύπου, στις οποίες είναι εμφανές το αρχαϊκό μειδίαμα. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται ακόμα, στις πήλινες ζωγραφιστές «μετόπες» που βρέθηκαν στο ναό του Απόλλωνος και αποτελούν τα πρωιμότερα δείγματα μνημειακής ζωγραφικής στον ελλαδικό χώρο, αφού χρονολογούνται στην Πρώιμη Αρχαϊκή εποχή. Είναι έργα πελοποννησιακού ή κορινθιακού εργαστηρίου και πιθανότατα αποτελούσαν ζωφόρο στο επάνω μέρος των τοίχων του σηκού και όχι μετόπες από το θριγκό. Κάθε «μετόπη» παριστάνει και μία μυθολογική σκηνή από διαφορετικούς μυθολογικούς κύκλους.

Εκατό και πλέον χρόνια μετά την κατασκευή του (470-460 π.Χ.), ο ναός επισκευάζεται, αποκτά περίσταση, αέτωμα στην πίσω πλευρά και η στέγη αλλάζει, ενώ η επιρροή της κορινθιακής τεχνοτροπίας συνεχίζεται. Η στέγη αποτελείται από επίπεδους στρωτήρες κορινθιακού τύπου και ηγεμόνες στρωτήρες, το μέτωπο των οποίων διακοσμείται με γραπτό μαίανδρο. Η κορυφή της στέγης φέρει επίστεψη ζωγραφιστών ανθεμίων. Οι τριγωνικοί καλυπτήρες απολήγουν σε γυναικείες προτομές, οι οποίες φορούν πόλο στην κεφαλή και διατηρούν τα ζωηρά χρώματα διακόσμησής τους (ερυθρό, κεραμιδί και μαύρο). Η σίμη και το γείσο του αετώματος διακοσμούνται με άνθη λωτού, ανθέμια και πλοχμό. Το γωνιακό ακροκέραμο – υδρορροή του αετώματος είχε τη μορφή λιονταριού και το γωνιακό ακρωτήριο τη μορφή πήλινης καθιστής Σφίγγας, σπουδαίο έκθεμα αυτής της ενότητας και εξαίρετο δείγμα της μνημειακής πηλοπλαστικής.

Λίγα χρόνια μετά την κατασκευή του πρώτου ναού του Απόλλωνος Θερμίου κτίζονται και δύο μικρότεροι ναοί, του Απόλλωνος Λυσείου και της Αρτέμιδος .Τα σημαντικότερα ευρήματα αποτελούν τεμάχια από πήλινες ζωγραφιστές πλάκες («μετόπες») με παράσταση των Χαρίτων, της Ειλειθυίας, της Ίριδος, του κένταυρου Φόλου και ενός συμπλέγματος «ιερού γάμου» ή μυθικής απαγωγής, καθώς επίσης ακροκέραμα με τη μορφή Σιληνών. Επίσης, δύο μικρότερα Ιερά ερευνήθηκαν στα χωριά Ταξιάρχης και Χρυσοβίτσα. Στο πρώτο βρέθηκαν ερείπια δύο ναών που κατασκευάστηκαν στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. και από αυτό προέρχονται ενδεικτικά ακροκέραμο με τη μορφή Σιληνού, μικρό πήλινο ειδώλιο αμνού και πήλινες κεφαλές κορών. Ξεχωρίζουν κεφαλή Αθηνάς με αττικό τρίλοφο κράνος και μικρό χάλκινο έλασμα με ανάγλυφη παράσταση μικρού σκύλου. Το δεύτερο ιερό ήλθε στο φως το 1908 στη Χρυσοβίτσα με κύριο χαρακτηριστικό την άσκηση υπαίθριας λατρείας κοντά σε φυσική πηγή, όπου η λατρεία άρχισε τον 6ο αι. π.Χ. και διήρκησε έως τα ρωμαϊκά χρόνια. Από το Ιερό αυτό προέρχεται πληθώρα αναθηματικών ειδωλίων (πάνω από 4000) με μεγάλη ποικιλία μορφών. Τα ειδώλια απεικονίζουν όρθιες ή καθήμενες γυναικείες μορφές που κρατούν προσφορές, δειπνίζοντες θεούς, υδριαφόρους και προτομές. Από την πληθώρα μικρογραφικών αγγείων που ανευρέθησαν, εκτίθενται αμφορίσκοι, σκυφίδια, υδρίσκες και κρατηρίσκοι, ενώ λύχνοι και αγνύθες συμπληρώνουν το σύνολο. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει χάλκινη φιάλη με εγχάρακτη διακόσμηση τεσσάρων δελφινιών και ρόδακα, από τον οποίο εκφύονται περιμετρικά ανθέμια.

«Πόλεις – μέλη της Αιτωλικής Συμπολιτείας γύρω από τον Θέρμο»

Στην πέμπτη θεματική ενότητα παρουσιάζονται ευρήματα από πλούσιους τάφους αιτωλικών πόλεων που άκμασαν γύρω από τη λίμνη Τριχωνίδα και αποτέλεσαν τον πυρήνα της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Εκτίθενται ευρήματα από τα πλούσια νεκροταφεία αρχαίων πόλεων, όπως το Τριχόνειο (Γαβαλού), οι Άκραι (Λιθοβούνι), η Μέταπα (Καψοράχη) και η Παμφία (Σιταράλωνα) που φανερώνουν υψηλό βιοτικό και πολιτιστικό επίπεδο. Ξεχωρίζουν ορισμένα ευρήματα π.χ. χάλκινα αγγεία, πήλινα αγγεία με παραστάσεις, αγγεία ομάδας Αγρινίου, γυάλινη οινοχοΐσκη, χρυσά κοσμήματα πλούσιας γυναικείας ταφής από την Αγία Τριάδα Άνω Μακρυνούς, δέκα ασημένια νομίσματα από το Πετροχώρι, που αποτελούν τμήμα «θησαυρού», χρυσά φύλλα κισσού από στεφάνι από τάφο της πόλης Μέταπα κ.α.

«Αιτωλική Συμπολιτεία: Από το φυλετικό έθνος στην ομοσπονδία πόλεων»

Στο τέλος του 4ου – αρχές 3ου αι. π.Χ. ο Θέρμος γίνεται το επίσημο θρησκευτικό κέντρο και η πολιτική έδρα της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Η έκτη ενότητα είναι αφιερωμένη στον θεσμό της Αιτωλικής Συμπολιτείας, ένα πρωτοποριακό πολιτικό σύστημα που ανέπτυξαν οι Αιτωλοί και το οποίο βασιζόταν στις αρχές της αυτονομίας, ισονομίας και ισοτιμίας των πόλεων – μελών της. Τότε δημιουργείται η πολιτική Αγορά, κτίζονται οι τρεις μεγάλες στοές με την πληθώρα των βάθρων και των εξεδρών, το θεωρούμενο «Βουλευτήριο» και οι δύο κρήνες. Στην ενότητα αυτή εκτίθενται λίθινα τμήματα ενός ομφαλού με ανάγλυφη διακόσμηση και του βάθρου του αγάλματος της Αιτωλίας που αφιέρωσαν οι Αιτωλοί στο Ιερό του Θέρμου μετά τη νίκη τους κατά των Γαλατών το 279 π.Χ. Αρχιτεκτονικά μέλη των στοών, χάλκινα και αργυρά νομίσματα που επιβεβαιώνουν τις πολιτιστικές και εμπορικές σχέσεις της Αιτωλικής Συμπολιτείας με άλλες πόλεις, εντός και εκτός ελληνικής επικράτειας, καθώς επίσης λίθινες ενεπίγραφες στήλες, στις οποίες αναγράφονται τιμητικά ψηφίσματα του Κοινού των Αιτωλών απονομής πολιτικών προνομίων και αποτελούν μέρος του δημόσιου αρχείου του Ιερού εκτίθενται σε αυτήν την ενότητα.

Η περιήγηση στο Μουσείο ολοκληρώνεται με την έκθεση ελαχίστων σπαραγμάτων από τα πολυάριθμα αναθήματα, τους χάλκινους ανδριάντες, και τις πανοπλίες που φυλάσσονταν στα κτήρια της πολιτικής Αγοράς του Ιερού πριν από την διπλή καταστροφή του Ιερού το 218 και το 206 π.Χ. από τον Φίλιππο Ε΄. Πρόκειται για εξαρτήματα χάλκινων ανδριάντων, όπως οφθαλμοί, βόστρυχοι, δάκτυλοι, ανδρικά μόρια, κρόσσια πτερύγων χιτώνων, θήκη ξίφους με εγχάρακτη διακόσμηση μικρών επάλληλων φύλλων, λαβή ξίφους με μορφή κεφαλής αετού, οπλή αλόγου σε φυσικό μέγεθος και θραύσματα κράνους. Με τη μάχη της Πύδνας το 167 π.Χ. και την υποταγή της Αιτωλικής Συμπολιτείας στη Ρωμαϊκή δύναμη, ο Θέρμος χάνει την αίγλη του και παρακμάζει. Μετά τη ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.Χ. τμήμα του πληθυσμού της Αιτωλίας μεταφέρεται στη Νικόπολη, και λίγα χρόνια αργότερα ολόκληρη η Αιτωλία υπάγεται στη ρωμαϊκή επαρχία της Αχαΐας. Το μεγαλείο του Ιερού και της Αιτωλικής Συμπολιτείας περνάει οριστικά στη λήθη της Ιστορίας.

Το Θέρμο, με το ιδιαίτερο φυσικό κάλλος του, (που συνίσταται στους καταπράσινους απαλούς λόφους που το περιζώνουν, στις πηγές και στα πλατάνια στο κέντρο του), με τα πέτρινα σπίτια του, σπάνια δείγματα της νεότερης αρχιτεκτονικής, τους άνετους κοινόχρηστους χώρους με τον παραδοσιακό χαρακτήρα και τα σπουδαία μνημεία του πολιτισμού είναι μία από τις πιο ωραίες κωμοπόλεις της Ελλάδας.  

Η πλατεία είναι κατασκευασμένη σε δύο επίπεδα λόγω της υψομετρικής διαφοράς, το άνω και το κάτω. Το κοινό στοιχείο και στα δύο αυτά επίπεδα είναι ότι κυριαρχούν τα παραδοσιακά υλικά, αφού το μεγαλύτερο μέρος τους είναι πλακόστρωτο με τοπική πέτρα. 

Το Δημαρχείο, που είναι χτισμένο δίπλα από τον χώρο της πηγής, και οι εγκαταστάσεις πίσω από το Δημαρχείο που αποτελούν συνέχεια της πλατείας, (δημοτικός χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων που διατίθεται δωρεάν στο κοινό, σύγχρονη Παιδική Χαρά και γήπεδα αθλοπαιδιών) συμπληρώνουν τη λειτουργικότητα του χώρου της πλατείας, ενώ ο πετρόχτιστος ενοριακός ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου και το πετρόχτιστο διώροφο κτήριο που στεγάζει το Δημοτικό Σχολείο του Θέρμου ολοκληρώνουν την εικόνα ενός κέντρου οικισμού το οποίο αφενός διαθέτει παραδοσιακά χαρακτηριστικά και αφετέρου είναι ελκυστικό και λειτουργικό. 

πετρόχτιστος ενοριακός ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου

ΠΗΓΗ ΔΗΜΟΣ ΘΕΡΜΟΥ

Η αφθονία των πηγαίων νερών και τα αιωνόβια πλατάνια, τα πέτρινα κτήρια που περιβάλλουν την πλατεία από τις τρεις πλευρές της και τα οργανικά τμήματα της πλατείας στο σύνολό τους, (πλακόστρωτα, πέργκολες, σκάλες, παγκάκια, χώροι πρασίνου και άλλα), συναποτελούν από κοινού τα στοιχεία εκείνα που καθιστούν τον χώρο αυτόν ιδιαίτερα ελκυστικό. 

Το άνω επίπεδο είναι αυτό που συγκεντρώνει τις περισσότερες λειτουργίες. Περιμετρικά αυτού είναι συγκεντρωμένα τα περισσότερα καταστήματα αναψυχής, ενώ τα κτήρια που περιζώνουν την πλατεία είναι πετρόχτιστα και κεραμοσκεπή, χαρακτηριστικά δείγματα τα περισσότερα της τοπικής αρχιτεκτονικής, στο ισόγειο των οποίων στεγάζονται καταστήματα, κυρίως καφετέριες. Στο κύριο αυτό μέρος της πλατείας υπάρχουν καλαίσθητες πέργκολες κατασκευασμένες με πέτρα και ξύλο – υλικά που συνάδουν με το δομημένο περιβάλλον στο κέντρο του Θέρμου – επί των οποίων είναι τοποθετημένα σκίαστρα. Η πλατεία του Θέρμου αποτελεί χώρο συνάντησης και συναλλαγών για τον πληθυσμό της ευρύτερης περιοχής. Εδώ η φυσική ομορφιά και οι ανθρώπινες κατασκευές αποτελούν στοιχεία αρμονικά συνταιριασμένα σε μια αδιάσπαστη ενότητα. 

Στο σημείο αυτό συγκλίνουν οι βασικοί δρόμοι της περιοχής και οι εσωτερικοί δρόμοι του Θέρμου, ενώ περιμετρικά αυτής, όπως και στους χώρους πλησίον της, βρίσκεται το κύριο μέρος της αγοράς του Θέρμου και τα καταστήματα που προσφέρουν αναψυχή και βασικές εξυπηρετήσεις τόσο στον πληθυσμό της περιοχής όσο και στους επισκέπτες της. 

Καταληκτικά, η πλατεία του Θέρμου είναι η βιτρίνα του Θέρμου αλλά όχι μόνο αυτό. Είναι ο χώρος που αποτέλεσε την καρδιά του Θέρμου από τον καιρό της ίδρυσης του οικισμού τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια. Είναι ο χώρος όπου συγκλίνουν όλοι οι δρόμοι της ευρύτερης περιοχής που απλώνονται εξακτινωμένοι από το Θέρμο προς όλες τις κατευθύνσεις περιμετρικά αυτού σύμφωνα με όσα επιτάσσει η γεωμορφολογία της περιοχής και γι' αυτό εδώ συγκλίνουν και οι διαδρομές των ανθρώπων της εν λόγω περιοχής που είτε τους οδηγούν στις αστικού τύπου εξυπηρετήσεις που έχουν ανάγκη είτε είναι διερχόμενοι από εδώ για οποιονδήποτε λόγο.

Ένας χώρος στην καρδιά του Θέρμου, όπου χτυπάει η καρδιά του τόπου, του σύγχρονου Θέρμου και της ενδοχώρας του.

Αφου τελειώσαμε το φαγητό και τα τσίπουρα αποφασίζουμε να ανέβουμε στο λόφο που βρίσκεται ριζωμένος καταμεσής της κωμόπολης για να ρεμβάσουμε την υπέροχη θέα του και να θαυμάσουμε το ρολόι και τον ναό του Αγίου Νεκταρίου

Η εξερεύνηση συνεχίζει ... σειρά έχει η λειβαδόβρυση και μετά ο κοιμητηριακός ναός του Αγίου Δημητρίου

Σε απόσταση 3 χλμ. βορειοανατολικά του Θέρμου, στον συνοικισμό Μάνδρα και στο κέντρο μικρού οροπεδίου, βρίσκεται περίτεχνα χτισμένο το ιστορικό Μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής.

 Η ιστορική αφετηρία της Μονής ανάγεται στον 12ο αι. με βάση την μοναδική στο είδος της υπόγεια κρύπτη που ήρθε στο φως το 1993. Οι γραπτές μαρτυρίες είναι λιγοστές, κυρίως από τον 16ο αι και μετέπειτα, μια και το 1825 η Μονή επυρπολήθη από τους Τούρκους. Ό, τι διασώθηκε μεταφέρθηκε στο Μοναστήρι της Μυρτιάς, για να καταστραφεί ολοσχερώς κατά την πυρπόληση της Μονής Μυρτιάς το 1945 από τους Γερμανούς κατακτητές.

Στην προφορική παράδοση το Μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής αναφέρεται σαν ένα από τα σπουδαιότερα της περιοχής του Απόκουρου, της σημερινής Ανατολικής Αιτωλίας. Κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο, ως ένα μεγάλο διοικητικό, οικονομικό και πνευματικό κέντρο. Από εδώ πέρασαν οι δύο μεγάλοι δάσκαλοι του Γένους, ο Ευγένιος Γιαννούλης (1577-1688) και ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (1714 – 1779).

Το Καθολικό της Μονής, ένας μονόχωρος ψευδοσταυρεπίστεγος με τρούλλο ναός, ανακαινίστηκε εξ ολοκλήρου το 1831, όπως αναγράφεται στο ανάγλυφο σκαλιστό υπέρθυρο της νότιας εισόδου. Δυστυχώς ο ιερός αυτός τόπος κατα την διάρκεια της επισκεψής ήταν κλειδωμένος καθώς τελούσε ανευ παρουσίας μοναχών ή μοναζουσών. 

Ως τελευταίος ηγούμενος μαρτυρείται ο Βαρθολομαίος Κουβέλης, διάδοχος του Σαμουήλ και του Ιγνατίου Μαρούλη, ο οποίος μετά την διάλυση της μοναχικής κοινότητος επί Όθωνος, έγινε ο ηγούμενος στο Μοναστήρι της Μυρτιάς. Η όλη κτηματική περιουσία του Μοναστηριού διανεμήθηκε στους πρώτους κατοίκους που συγκρότησαν τον οικισμό «Μάνδρα», ονομασία που προήλθε από τον φρουριακού τύπου περίβολο ή μάντρα, που περιέβαλε το μοναστήρι.

Στο Μοναστήρι φυλάσσονται άγια λείψανα και η θαυματουργός εικόνα της Αγίας Παρασκευής. Πολλά, μάλιστα, είναι τα θαύματα τα οποία διασώζει η λαϊκή προφορική παράδοση.  

Στην υπόγεια κρύπτη που ήρθε στο φως το 1993,  βρέθηκε χώρος στον οποίο εικάζεται πως λειτουργούσε Κρυφό Σχολειό. Ο χώρος αυτός καθαρίστηκε και εμπλουτίστηκε με κέρινα ομοιώματα κι είναι σήμερα το «Κρυφό Σχολειό της Μονής».

Ο Δήμος Θέρμου προέβη στην κατασκευή περικαλλούς Μνημείου Πεσόντων Αεροπόρων στον λόφο του Αγίου Κοσμά στο Θέρμο, στο οποίο δεσπόζει ένα μουσειακό μαχητικό αεροσκάφος, προκειμένου να τιμήσει τους πέντε αεροπόρους της πολεμικής μας αεροπορίας (Νικόλαο Ανδρέα Σιαλμά, Κωνσταντίνο Αθανασίου Κοντογιώργο, Βασίλειο Γεωργίου Κουρκούτα, Ευστάθιο Χαριλάου Τσίγκα και Ευάγγελο Γεωργίου Σταθόπουλο), παιδιά όλοι τους αυτού του μικρού τόπου, του Θέρμου και της ευρύτερης περιοχής του Δήμου Θέρμου, που έπεσαν στον βωμό του καθήκοντος, υπερασπιζόμενοι την εδαφική ακεραιότητα της πατρίδας. 

Η περιοχή του Δήμου Θέρμου Είναι και η γενέθλια γη του «Αγίου των σκλάβων» Κοσμά του Αιτωλού .Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (1714 - 24 Αυγούστου 1779), γνωστός και ως Πατροκοσμάς, ήταν Ελληνορθόδοξος Ιερομόναχος. Το 1961 ανακηρύχθηκε άγιος της Ορθόδοξης Εκκλησίας και εορτάζεται στις 24 Αυγούστου. Η δράση του συνδέεται με τον παλιότερο θρησκευτικό ουμανισμό. Γεννήθηκε στην Αιτωλία και όπως αναφέρει ο ίδιος αόριστα «Η πατρίδα μου είναι Ελλάδα από το Απόκουρον». Ο ίδιος μαθήτευσε στα διδασκαλεία της Παρνασσίδας και της Ναυπακτίας πλάι σε ονομαστούς ιεροδιδασκάλους: τα στοιχειώδη γράμματα τα έμαθε από τον ιεροδιάκονο Γεράσιμο Λύτσικα, ενώ γύρω στα είκοσι έλαβε τα γραμματικά, δηλαδή την εγκύκλιο παιδεία από τον ιεροδιάκονο Ανανία, ενώ δίδασκε συγχρόνως και ως υποδιδάσκαλος. Το 1749 πήγε στην Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους, όπου έκανε σπουδές ανωτέρου επιπέδου στη θεολογία και τη φιλοσοφία. Εκεί υπήρξε μοναχός για δύο περίπου χρόνια στη Μονή Φιλοθέου του Αγίου Όρους. Το 1759 εγκατέλειψε το μοναστήρι και με εντολή του Πατριάρχη Σεραφείμ ξεκίνησε τις περιοδείες του στη Δυτική και Βόρεια Ελλάδα και την Ήπειρο, προκειμένου να αντιμετωπίσει τον αυξανόμενο τότε εξισλαμισμό των Χριστιανών. Παρακινούσε με θέρμη τους Ορθοδόξους Χριστιανούς να ιδρύσουν σχολεία που θα διδάσκουν την ορθοδοξία. Το σχολείο αντιμετωπίζεται από τον Κοσμά σαν απαραίτητη προϋπόθεση για την προώθηση της ορθοδοξίας και η εκπαίδευση σαν ένα εργαλείο κατήχησης στην ορθοδοξία. Εκτός από τη σημασία της Ελληνικής γλώσσας ο Κοσμάς ο Αιτωλός αναφέρεται συχνά και στο «ποθούμενο», που ήταν η απελευθέρωση του γένους.  Η αποδοχή του κηρύγματός του συνδέεται με την αναβίωση των χιλιαστικών δοξασιών στα μέσα του 18ου αιώνα. Ένα από τα χαρακτηριστικά του είναι η απόλυτη αφιλοχρηματία. Έλεγε επί λέξει: «Δεν έχω άλλο ράσο από αυτό που φορώ». Αναφέρεται ότι μέσα σε 16 χρόνια ίδρυσε περίπου 200 σχολεία. Στις Διδαχές του παρότρυνε τους γονείς να σπουδάζουν τα παιδιά τους ελληνικά, τα οποία είναι η «γλώσσα της Εκκλησίας».

«Να σπουδάζετε και εσείς, αδελφοί μου, να μανθάνετε γράμματα όσον ημπορείτε. Και αν δεν εμάθετε οι πατέρες, να σπουδάζετε τα παιδιά σας, να μανθάνουν τα ελληνικά, διότι και η Εκκλησία μας είνε εις την ελληνικήν. Και αν δεν σπουδάσεις τα ελληνικά, αδελφέ μου, δεν ημπορείς να καταλάβης εκείνα οπού ομολογεί η Εκκλησία μας».

Σύμφωνα με τον ιστορικό Πασχάλη Κιτρομηλίδη, η δράση του Κοσμά αποτελεί «ιδιοσυγκρατική έκφραση της Ρωσικής προπαγάνδας». Ο Κοσμάς σχετιζόταν με τον Ευγένιο Βούλγαρη και την Αθωνιάδα Σχολή, ενώ ο Πατριάρχης Σεραφείμ συνδεόταν με την πολιτική της Ρωσίας στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Το 1770, μετά την αποτυχία των Ορλωφικών στην Πελοπόννησο, μιας αντιοθωμανικής εξέγερσης των Ρωμιών με ρωσική υποκίνηση, οι Τούρκοι τον υποπτεύονταν ως πράκτορα των Ρώσων. Κατά άλλους ερευνητές στην καταδίκη του Κοσμά συνέβαλαν κάποιοι Εβραίοι της Ηπείρου, διότι με το κήρυγμά του κατόρθωσε να μεταφερθεί η διενέργεια του παζαριού από την Κυριακή στο Σάββατο, γεγονός που έφερε οικονομικές ζημίες στους Εβραίους. Τελικά συνελήφθη και εκτελέστηκε στις 24 Αυγούστου 1779, ημέρα Σάββατο, στο χωριό Κολικόντασι κοντά στην πόλη του Βερατίου στη σημερινή Αλβανία.Ο Άγιος συχνά αναφερόταν στα κηρύγματά του αρνητικά για τους Εβραίους, πάντως σε κήρυγμά του είχε πει ρητά: «Όσοι αδικήσατε χριστιανούς ή Εβραίους ή Τούρκους, να δώσετε το άδικον οπίσω». Εναντίον του στρέφονταν επίσης οι Ενετοί, οι κοτσαμπάσηδες, οι πλούσιοι και άλλοι ισχυροί, οι οποίοι θεωρούσαν ότι θίγονται. Αντίθετα ο Κοσμάς είχε τη λαϊκή στήριξη από Χριστιανούς και ακόμα και από Τούρκους. Δεν υπήρξε καμία επίσημη κατηγορία εναντίον του, ούτε δικάστηκε πριν το θάνατό του. Για την καχυποψία των Ενετών απέναντί του σώζονται μέχρι σήμερα αναφορές κατασκόπου τους στα ενετικά αρχεία.

Αργότερα, υπό την επίδραση εθνικιστικού μύθου, ο Κοσμάς θεωρήθηκε πρόωρος εκφραστής των εθνικών ιδεωδών. Παρόμοια άποψη εκφράζουν και οι εκπρόσωποι της αλβανικής εθνικιστικής διανόησης, οι οποίοι τον θεωρούν είτε πράκτορα του σουλτάνου είτε σπορέα της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας στο αλβανικό έδαφος. Το μένος των Αλβανών εθνικιστών εναντίον του ιερομάρτυρα Πατροκοσμά εκδηλώθηκε και στην επέτειο των 300 χρόνων από τη γέννησή του, το 2014 στον εορτασμό της μνήμης του στο χώρο όπου μαρτύρησε στο Κολικόντασι. Είναι γεγονός ότι ο Πατροκοσμάς είχε μια ηπιότερη στάση έναντι των μουσουλμάνων σε σύγκριση με τους εβραίους ή τους καθολικούς, ίσως λόγω του ότι οι πρώτοι αποδέχονταν τη δυνατότητα της μετάνοιας. Αυτή του η πεποίθηση επιβεβαιώθηκε με έναν δραματικό τρόπο, καθώς ο Αλή Πασάς, είτε για λόγους ευγνωμοσύνης είτε σε ένδειξη μετάνοιας, ζήτησε να γίνει η ανακομιδή των λειψάνων του αγίου και να χτιστεί ναός στο όνομά του, ο οποίος ολοκληρώθηκε το 1814.

Ανακηρύχθηκε επίσημα άγιος από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως στις 20 Απριλίου 1961 και η μνήμη του τιμάται στις 24 Αυγούστου. Εκτός από την Ελλάδα τιμάται συχνά και στη Ρωσία, τη Σερβία, τη Βουλγαρία, την Αρμενία, τις ΗΠΑ, την Κύπρο, την Ουκρανία, τη Ρουμανία, το Μαυροβούνιο και τη Βόρεια Μακεδονία.

Επιπλέον, η εν λόγω περιοχή αποτέλεσε κιβωτό της ελευθερίας, αφού αυτή η γη αγκάλιασε την αδούλωτη ελληνική ψυχή κατά τη μακραίωνη περίοδο της τουρκικής κατάκτησης, μιας και τα δυσπρόσιτα βουνά της ουδέποτε αποτέλεσαν θελκτικό τόπο για τον Οθωμανό δυνάστη. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, η ευρύτερη περιοχή του Θέρμου υπήρξε λημέρι των κλεφτών. Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η ίδια περιοχή κατά την επανάσταση του 1821. Στο χωριό Ανάληψη, (πρώην Δερβέκιστα), ο Γεώργιος Καραϊσκάκης είχε εγκαταστήσει την έδρα των στρατευμάτων του κατά την Β΄ μεγάλη πολιορκία του Μεσολογγίου, και το χωριό αυτό αποτέλεσε τον πρώτο σταθμό στη μαρτυρική πορεία των διασωθέντων της ηρωικής Εξόδου «ελεύθερων πολιορκημένων», στις 10 Απριλίου 1826. 

Σε λόφο, που βρίσκεται σε περίοπτη θέση κατά τη διαδρομή από το Θέρμο προς το Μέγα Δένδρο, δεσπόζει ο νέος που είναι αφιερωμένος στη μνήμη του Πατρο-Κοσμά, ενώ δίπλα έχει ανεγερθεί μοναστήρι, όπου φυλάσσεται μέρος του ιερού λειψάνου του, το οποίο μεταφέρθηκε στις 2 Ιουνίου 2007 από τον τόπο που είναι θαμμένος, το Κολικόντασι της Αλβανίας, όπου μαρτύρησε το 1779. Σε μικρή απόσταση από το συγκρότημα αυτό βρίσκεται ο παλιός ναός που είχε χτιστεί αρχικά προς τιμή του Αγίου. 

Η μνήμη του Αγίου τιμάται στις 24 Αυγούστου, ημέρα της θανάτωσής του, η οποία έχει καθιερωθεί ως τοπική εορτή για τη γενέτειρά του, το Θέρμο. Την ημέρα αυτή, μάλιστα, γίνεται και λιτανεία στο Θέρμο και με τη φροντίδα των τοπικών αρχών και της εκκλησίας πραγματοποιούνται στο Θέρμο και στα χωριά του Δήμου Θέρμου πολυήμερες λαμπρές εκδηλώσεις αφιερωμένες στη μνήμη του Αγίου, στις οποίες συρρέει πλήθος επισκεπτών απ' όλες τις γωνιές της Ελλάδας.

Όλα αυτά απηχούν τον προσήκοντα σεβασμό και την οφειλόμενη τιμή του γενέθλιου τόπου του Αγίου σ' αυτή τη μεγάλη μορφή που σφράγισε με τη δράση του την πορεία ενός ολόκληρου λαού. Ο ίδιος σεβασμός, εξάλλου, αποδίδεται με πολλούς τρόπους στον εν λόγω Άγιο από την Ορθοδοξία και από ολόκληρο το ελληνικό έθνος σε πολλά μέρη της Ελλάδας αλλά και του εξωτερικού. Για το Θέρμο, όμως, ο πατρο-Κοσμάς συνιστά κορυφαίο κεφάλαιο, ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια από αυτά που συναπαρτίζουν την ταυτότητα της περιοχής.

ΠΗΓΗ ΙΣΤΟΤΟΠΟΣ ΔΗΜΟΥ ΘΕΡΜΟΥ