Η Βάλια Κάλντα είναι ένα από τα πιο ονειρικά μέρη της χώρας, με το φυσικό σκηνικό της και το απίστευτο κάλλος που το χαρακτηρίζει να είναι καλύτερο ακόμη και από τα αλπικά τοπία που συναντά κανείς στις διάσημες και πολυσύχναστες Άλπεις. Από καιρό έψαχνα τον καλύτερο τρόπο για να έχω μία πρώτη επαφή με αυτό το μαγευτικό τόπο. Προτείνοντας στο στην Μαριλένα, και μόνο στο άκουσμα παρουσίας της καφέ αρκούδας στην περιοχή , οι ενστάσεις ήταν έντονες , έτσι για να κάνω χρήση του politically correct ή ξύλινου λόγου ! Εντούτοις, η αλήθεια είναι ότι χωρίς να έχω γνώση της περιοχής , αφού δεν την είχα ποτέ επισκεφθεί στο παρελθόν ,έπρεπε να πραγματοποιήσω μια πίο safe επιλογή από την τυχαία διανυκτέρευση στο ύπαιθρο της Πίνδου.

 Από πολύ καιρό γνώριζα την ύπαρξη της ομάδας οικοπεριηγήσεων OVERLAND, μίας μικρής ομάδας ανθρώπων αφιερωμένων στα βουνά, που  συνοδεύει με ασφάλεια το κάθε βήμα των επίδοξων φυσιοδιφών και επισκεπτών στην άγρια και θελκτική φύση της Πίνδου. Έπειτα από επικοινωνία με τους ανθρώπους της Overland , κλείσαμε ξενοδοχείο στην Πόλη των Γρεβενών και αναμέναμε να έρθει το πολυπόθητο πρώτο Σαββατοκύριακο του Νοεμβρίου. Ισα ίσα που προλαβαίναμε την φθινοπωρινη φορεσιά του δάσους της Βόρειας Πίνδου . Εκέι ο χειμώνας βλέπετε, έρχεται νωρίτερα και φεύγει αργότερα σε σχέση με τα πεδινά και ημιορεινά. Για τα αστικά κέντρα βέβαια, ούτε λόγος να γίνεται.

Τα Γρεβενά βρίσκονται στο νοτιοδυτικό τμήμα της Μακεδονίας, στο δυτικό λεκανοπέδιο του ποταμού Αλιάκμονα, βόρεια του μεγαλύτερου παραπόταμού του Βενέτικου σε υψόμετρο 530 μέτρα. Έχει πληθυσμό 13.137 κατοίκων, και είναι γνωστή ως η πόλη των Μανιταριών , από την τεράστια ποικιλία και ποσότητα μανιταρίων που μπορεί κανείς να συλλέξει στους τριγύρω ορεινούς όγκους. Ωστόσο αυτή  η δραστηριότητα απευθύνεται σε σοβαρούς γνώστες του αντικειμένου λόγω του κινδυνου δηλητηρίασης και θανάτου από ακατάλληλα προς βρώση μανιταρια. Όπως συνηθίζεται να λέγεται περιπαικτικά όλα τα μανιτάρια τρώγονται, απλά μερικά μανιτάρια τρώγονται μόνο μια φορά...!

OVERLAND

WILD LIFE EXPERIENCE

​ΕΞΕΡΕΥΝΗΣΤΕ ΤΗΝ ΑΓΡΙΑ ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΠΙΝΔΟΥ

Δροσερό πρωινό και έξω από το ξενοδοχείο είχαμε ραντεβού με τον συνοδό μας. Μας παρέλαβε με ένα 4x4 όχημα και ξεκινήσαμε αργά και απολαυστικά την ανάβασή μας , σε μία φιδωτή ασφάλτινη διαδρομή προς την είσοδο του δρυμού.

Μπήκαμε στον δρυμό, που χαρακτηρίστηκε εθνικός από το 1968, από την είσοδο στον δρόμο από την Κρανιά προς την Μηλιά, δύο χωριά που ανήκουν σε διαφορετικούς νομούς –Γρεβενών και Ιωαννίνων, αντίστοιχα. Η ανάβαση είναι ομαλότερη από εδώ, όπως μας ενημερώνει ο Λευτέρης, ενώ υπάρχουν άλλοι τρεις είσοδοι, συμπεριλαμβανομένης κι εκείνης από την Μηλιά, λίγο πιο πάνω. Ομαλότερη, τρόπος του λέγειν. Θέλεις οπωσδήποτε 4Χ4 για να είσαι σίγουρος για την ασφάλεια του οχήματος. Ο πετρώδης χωματόδρομος δεν αποκλείεται να κάνει ζημιά σε χαμηλά ΙΧ, χώρια που μπορεί να μετατραπεί σε παγίδα από λάσπη σε περιόδους πυκνών βροχοπτώσεων.  

Κατά την διάρκεια της διαδρομής μας ,έγινε η εισαγωγή στα μυστικά της φύσης, μαθήματα για την πανίδα και την χλωρίδα μέσα από μία ιδιαίτερη προσέγγιση για την ορεινή Πίνδο .

Ο Εθνικός Δρυμός Πίνδου, γνωστός και ως Βάλια Κάλντα (που σημαίνει ζεστή κοιλάδα στα βλάχικα) βρίσκεται σε ιδιαίτερα δυσπρόσιτη περιοχή της οροσειράς της Πίνδου στα όρια μεταξύ των νομών Γρεβενών και Ιωαννίνων , βόρεια της πόλης του Μετσόβου .Περιφερειακά βρίσκονται τα χωριά Βοβούσα, Περιβόλι, Κρανιά Γρεβενών και Μηλιά Ιωαννίνων. Δεν υπάρχουν οικισμοί εντός των ορίων της προστατευόμενης περιοχής.  Την είπαν Βάλια Κάλντα, γιατί σε σχέση με τα γύρω υψόμετρα έχει άπνοια, σχεδόν καθόλου αέρα, και είναι πιο ζεστά. Όλες οι κορφές τριγύρω είναι πάνω από 2000 μέτρα

Ο δρυμός βρίσκεται σε υψόμετρο 1400 μέτρων και περιλαμβάνει την κοιλάδα της Βάλια Κάλντα και του Αρκουδορέματος καθώς και τα βουνά Λύγκος και Μαυροβούνι. Χαρακτηρίζεται ιδιαίτερα από την ποικιλία μορφολογικών αντιθέσεων με απότομους γκρεμούς και ορμητικούς χειμάρρους, καθώς και πυκνά δάση. Στο δρυμό ανήκουν και τα δύο μικρά ορεινά ρέματα, ο Σαλατούρας και το Ζεστό ρέμα, που ενώνονται με το Αρκουδόρεμα, τον ορμητικό παραπόταμο του Αώου

Αυτές οι κορυφές, μέρος της οροσειράς Λύγκος, σχηματίζουν ένα πέταλο γύρω από την κοιλάδα, αφήνοντας ένα άνοιγμα προς τη Δύση. Αρκετές κορυφές φτάνουν σε υψόμετρο πάνω από 2000 μέτρα. Μεταξύ αυτών βρίσκονται οι κορυφές Αυγό (2.177 μ.), Κακοπλεύρι (2.160 μ.), Φλέγγα (2.159 μ.), Τρία σύνορα (2.050 μ.), Αυτιά (2.082 μ.) και Σαλατούρα (2.019 μ.). 

Είναι από τους τελευταίους βιότοπους της καφετιάς αρκούδας, του αγριόγατου και του αγριόγιδου καθώς και χώρος όπου καταφεύγουν να ξεχειμωνιάσουν τα πιο σημαντικά είδη της ελληνικής πανίδας. Αποτελεί καταφύγιο για κάθε λογής άγριο ζώο. Άλλα σπάνια θηλαστικά που ζουν εκεί είναι η βίδρα, το ζαρκάδι και ο αγριόγατος. Στα ποτάμια της κοιλάδας συναντάμε δυο σπάνια είδη πέστροφας (Trutta fario και Salvelinus fontinalis). Επιπλέον, υπάρχουν πολλά είδη μανιταριών και ερπετών όπως οχιές, σαύρες, σαλαμάνδρες, αστρίτες. Επτά από αυτά τα είδη προστατεύονται σε ολόκληρο τον κόσμο.

Μπαίνοντας, λοιπόν, από την πύλη αυτή, το πρώτο που παρατηρεί κανείς είναι η κυριαρχία του μαυρόπευκου. Τα ψηλά, «κολωνάτα» δέντρα με τον σκουρογκρίζο κορμό, που φύονται κατά κανόνα στον ευρωπαϊκό νότο και τον αφρικανικό βορρά, και μπορεί να ξεπερνούν σε ύψος και τα 40 μέτρα, ορθώνονται σαν φυσικός φράχτης στις δυο πλευρές του δρόμου και τον σκιάζουν. Είναι μεσημέρι, με κατά τόπους συννεφιές. Η λωρίδα του ουρανού πάνω σου, όση περίπου κι εκείνη του χωματόδρομου σε πλάτος, παρέχει το μόνο φυσικό φως προς το παρόν.  

Με μια προσεχτικότερη ματιά στην ατελείωτη χλωρίδα φανερώνεται η πολυποικιλία της. Πλατύφυλλα και κωνοφόρα μπλέκονται μεταξύ τους σε μια πανδαισία χρωμάτων που την εποχή αυτή σφύζει από διακυμάνσεις. Έλατο και σφενδάμη, οξιά και δρυς, μαύρο πεύκο και, όσο αυξάνεται το υψόμετρο, ρόμπολο. Πράσινο, καφετί, πορτοκαλί, κόκκινο. 2.000 και πλέον είδη μορφοποιούν έναν ανάγλυφο πίνακα γεννημένο από χώμα και νερό.Ο Λευτέρης  μιλώντας μας για το αγέρωχο ρόμπολο, ή αλλιώς ασπρόπευκο μας τονίζει να προσέξουμε πως ο κορμός του δεν είναι σχηματισμένος σε φέτες, αλλά σε φολίδες. ''Είναι είδος πεύκου που δεν αναπτύσσεται ποτέ σε συστάδα. Ένα βρίσκεις εδώ, ένα πιο εκεί, διάσπαρτα'', τονίζει, συμπληρώνοντας πως το προτιμούν εταιρείες καλλυντικών για δείγματα και εκχύλισμα.  

Φτάνουμε στον πυρήνα του Δρυμού και την Βάλια Κάλντα .Συνεχίζοντας με το αμάξι, θα παρκάρουμε τελικά λίγα μέτρα πιο πέρα, στην είσοδο του μονοπατιού που οδηγεί στο Αρκουδόρεμα.  Αφήνουμε το αυτοκίνητο και κατεβαίνουμε να περπατήσουμε στο αρχεγονο δάσος για να συναντήσουμε το αρκουδόρεμα. Απίστευτες είκονες , σαν ντοκυμαντέρ για κάποιο άγριο τόπο στην Αλάσκα ! Κινούμαστε με ασφάλεια πεζοπορώντας σε μερικές από τις πιο σημαντικές διαδρομές ερμηνείας της φύσης για να δούμε , να βιώσουμε , να παρατηρήσουμε και να φωτογραφίσουμε την άγρια χλωρίδα ,  της Βάλια κάλντα.

Κάτι άσπρο, κάτασπρο, φαίνεται πιο πάνω, στο έδαφος, στο πλάι του μονοπατιού. Είναι μικρό, αλλά τόσο λευκό που βγήκε θαρρείς να διαμαρτυρηθεί για την ακατάσχετη πολυχρωμία. Ένα μανιτάρι. Έχει άπειρα εδώ, και τα άσπρα «φέγγουν» και ξεχωρίζουν σαν το γάλα. Ο νομός Γρεβενών είναι, άλλωστε, ο πιο ξακουστός στην Ελλάδα για τα μανιτάρια του. Εγώ  ψάχνωντας για γωνίες λήψεις, παρατηρώ μια σαλαμάνδρα -μαύρη σαύρα με πορτοκαλί βούλες, αμφίβιο «τετρακίνητο» που απαντάται σχεδόν σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα- να βολτάρει ανάμεσα στα πεσμένα κιτρινοπορτοκαλί φύλλα. Γρήγορα την χάνω από το οπτικό μου πεδίο .Και ο Λευτέρης συνεχίζει να μας μυεί στη χλωρίδα του τόπου: Μια λιμνούλα που σχηματίζεται στα 20 μέτρα από τον δρόμο, καλυμμένη από πρασινάδα και σχεδόν αόρατη στο μάτι. «Για να δούμε», μας λέει. Σκύβουμε και περιμένουμε. Πράγματι, κάποια στιγμή, βλέπουμε κάτι σκούρο να κινείται φιδίσια μέσα στο κρυστάλλινο νερό. Να τος. Ένας τρίτωνας. Αμφίβιο σαμιαμιδάκι μαύρο πίσσα, με μια πορτοκαλιά λωρίδα στην κοιλιά. Από τους κύριους κατοίκους των αλπικών λιμνών που σχηματίζονται στα βουνά της Ηπείρου, ανάμεσά τους και των δίδυμων δρακολιμνών της Φλέγγας. Το δρακάκι- έτσι το αποκαλούν- βγαίνει και ξαναμπαίνει στο νερό εναλλάξ. Ακίνητοι εμείς. Θα φύγουμε σύντομα, δε θέλουμε άλλο να αναστατώνουμε το απογευματινό του κολύμπι. Στο μεταξύ, προσέχουμε μην πατήσουμε τους μικροσκοπικούς φρύνους που έχουν βγει τη δική τους βόλτα. Χαμός από δαύτους παντού. Δεν είναι μόνο βοτανικός ο παράδεισος που αντικρύζεις εδώ, είναι και ζωικός. Κάπου 30 είδη ερπετών ζουν στην περιοχή, 180 και πλέον είδη πτηνών, χώρια τα θηλαστικά – βίδρες, αγριόχοιροι, λύκοι, αλεπούδες, νυφίτσες, ζαρκάδια, σκαντζόχοιροι, τυφλοπόντικες, σκίουροι, λαγοί. Και η καφέ αρκούδα, φυσικά, της οποίας η Βάλια Κάλντα αποτελεί μόνιμη κατοικία.

«Υπάρχουν έλατα μόνο σε αυτή την πλευρά του νομού Γρεβενών. Πριν από μια 20ετία δεν υπήρχαν τόσα πολλά. Σε 300 χρόνια προβλέπεται να επικρατήσουν γιατί είναι σκιόφυλλα και ανταγωνίζονται το μαυρόπευκο στην αναζήτηση του φωτός». Σηκώνει το βλέμμα του πιο ψηλά και ακολουθούμε την κατεύθυνση. «Ό,τι δέντρο βλέπετε με τραπεζοειδές τελείωμα πάνω είναι αιωνόβιο. Είναι τα δέντρα που δεν έχουν μύτη. Ο χρόνος ζωής τους είναι από 500 μέχρι 1000 χρόνια. Ό,τι έχει μύτη και έχει καεί, είναι από κεραυνό. Μετά το χτύπημά του, το δέντρο σταματάει να αναπτύσσεται και τα κλαδιά αρχίζουν να γέρνουν προς τα κάτω, ούτως ώστε το χιόνι που πέφτει να μπορεί να φεύγει εύκολα. Και φυσικά, πεθαίνουν όρθια».  Μας εξηγεί για την φυσική αποκλάδωση των δέντρων . ένα μηχανισμό που έχουν τα δέντρα να αποβάλουν με φυσκό τρόπο τα κλαδιά εκείνα που βρίσκονται σε διαρκή σκίαση και δεν μπορούν να φωτοσυνθέσουν και να προσφέρουν ενεργειακά στο δέντρο. Έτσι εκεινο τα απορρίπτει με φυσικό τρόπο μειώνοντας τον όγκο του και εξοικονομώντας ενέργεια. Μία φυσική απόπτωση που ευνοεί την μακροζωία του δέντρου

Συνεχίζουμε να περπατάμε  χαλαρά, να πάρνουμε τον αέρα μας, αλλά και να χαζέυουμε τα κόκκινα πεύκα που υψώνονται στις δυο πλευρές. Κιτρινοκόκκινα στον κορμό, για την ακρίβεια. Pinus sylvestris, κατά το επιστημονικότερον (εξ ου και η κλασική κολόνια). «Στην Ευρώπη, αν και επισήμως η νοτιότερη ζώνη που συναντάμε με κόκκινα πεύκα είναι οι νομοί Ροδόπης και Δράμας, ανεπισήμως είναι εδώ», μας λέει ο Λευτέρης, δείχνοντάς μας τη μόνη συστάδα της δασικής πεύκης που απαντάται στην Πίνδο. «Τώρα το πώς έφθασε εδώ, κανείς δεν ξέρει. Άλλοι λένε πως μπορεί να συνέβη κατά την οδική μεταφορά ξυλείας από τη βορειοδυτική Ελλάδα. Άλλοι το αποδίδουν σε σπόρους που μεταφέρθηκαν από πουλιά».  

«Αυτός είναι ο κύριος παραπόταμος του Αώου», εξηγεί ο Λευτέρης  μόλις φθάνουμε στο Αρκουδόρεμα, στην καρδιά της «Ζεστής Κοιλάδας». Είμαστε χαμηλά εδώ, μόλις στα 1.200 μέτρα υψόμετρο. «Μαζεύει νερά από τις γύρω κορφές, συναντιέται στη Βοβούσα με τον Διστρατιώτη, που πηγάζει από τον Σμόλικα, και σχηματίζουν τον Αώο. Φεύγει από εδώ και το εξάγουμε στην Αδριατική, στην Αλβανία. Είναι το μόνο ποτάμι στην Ελλάδα που χύνεται προς βορράν και βγαίνει σε άλλη χώρα». Ξεραίνεται ποτέ; «Ποτέ», απαντάει. «Τώρα, φθινόπωρο, είναι σε χαμηλή στάθμη. Την άνοιξη, η κοίτη φθάνει πέρα πέρα». Γι' αυτό και χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή. Αναμφίβολα, το Αρκουδόρεμα συνιστά ένα μοναδικό πλέγμα δασικών διαδρομών, με πιο όμορφη ίσως το μονοπάτι που ανεβαίνει, μέσω του Αρκουδόλακκου, στις δίδυμες δρακολίμνες της Φλέγγας. Οι εποχές του χρόνου, όμως, που συνίστανται οι διαδρομές αυτές στους hikers, επίδοξους ή πεπειραμένους, είναι συγκεκριμένες. 

Συναντάμε ένα τεράστιο κομμένο κορμό στην πορεία μας .''Παιδιά ξέρετε τι είναι η δενδροχρονολόγηση ?'' ρωταει ο Λευτέρης . Κοιταζόμαστε περίεργα με την Μαριλένα και μετά ρίχνουμε το βλέμμα μας στον κορμό... Δενδροχρονολόγηση είναι η χρονολόγηση γεγονότων στο παρελθόν μέσω της μελέτης της ανάπτυξης των δακτυλίων των δέντρων. Κάθε χρόνο ένα δέντρο προσθέτει ένα στρώμα ξύλου στον κορμό του σχηματίζοντας έναν επιπλέον δακτύλιο (κάτω από τη φλούδα). H πρώτη παρατήρηση που οδήγησε στη δενδροχρονολόγηση ήταν το ότι, σε συγκεκριμένα είδη δέντρων, κατά τη διάρκεια χρόνων με μεγάλη υγρασία δημιουργούνται δακτύλιοι με μεγάλο πάχος ενώ κατά τη διάρκεια ξηρών περιόδων οι δακτύλιοι είναι πολύ στενοί. Τα δέντρα σε μια συγκεκριμένη κλιματική περιοχή επηρεάζονται όμοια από τις ετήσιες κλιματικές αλλαγές, οπότε τα πάχη των δακτυλίων τους αναμένεται να κυμαίνονται αντίστοιχα. Μπορούμε δηλαδή να ταιριάξουμε αυτές τις διαδοχές δακτυλίων ανάμεσα σε δύο δέντρα και να αντιστοιχίσουμε σε αυτές συγκεκριμένη ακολουθία ημερολογιακών ετών . Με τον τρόπο αυτό, αν συγκρίνουμε ένα άγνωστης ηλικίας ξύλο με κάποιο γνωστής ηλικίας και ταιριάξουμε τους δακτυλίους τους, μπορούμε να υπολογίσουμε την χρονολογία κοπής, του άγνωστης ηλικίας δέντρου !!!. Η δενδροχρονολόγηση είναι η μόνη αρχαιομετρική τεχνική που μπορεί να δώσει αποτέλεσμα με ακρίβεια έτους ή καμιά φορά και μηνών.!!!

Στην συνέχεια ο Λευτέρης μας εξήγησε ορισμένους πρακτικούς τρόπους προσανατολισμού στο δάσος με τα βρύα στους κορμούς των δέντρων ή με την πορεία του Ηλιου. Μια μέθοδος εύρεσης του Βορρά, με φυσικό τρόπο, είναι η χρήση των βρύων. Ο κανόνας λέει, ότι στην μεριά που βρίσκονται τα βρύα, στον κορμό ενός δέντρου, είναι ο Βορράς. Αυτό όμως δεν είναι απόλυτα ακριβές και πιθανόν να μας ξεγελάσει, με αποτέλεσμα να πάρουμε λάθος κατεύθυνση. Ας ξεκαθαρίσουμε λίγο το τοπίο…Τα βρύα, για να μεγαλώσουν χρειάζονται υγρασία. Μεγαλώνουν, λοιπόν, μόνο όπου βρίσκουν την απαραίτητη υγρασία. Συνήθως αυτό συμβαίνει στην βορινή πλευρά των δέντρων ή πετρών, αλλά υπάρχουν και εξαιρέσεις. Τα βρύα, αν βρουν την απαραίτητη υγρασία, ακόμα και αν κοιτάνε προς την Νότια πλευρά, ενός δέντρου θα αναπτυχθούν χωρίς κανένα πρόβλημα. Συνεπώς έχει ιδιαίτερη σημασία, να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο να υπάρχει υγρασία και σκιά σε άλλη κατεύθυνση εκτός του Βορρά. Για να το κάνουμε αυτό, χρειάζεται να παρατηρήσουμε το ίδιο το δέντρο/πέτρα, αλλά και τον γύρω χώρο. Πρέπει να αποκλείσουμε ότι υπάρχει κάποια «πηγή» υγρασίας, που θα επιτρέψει στα βρύα να μεγαλώσουν σε άλλη κατεύθυνση εκτός του Βορρά.Επειδή το νερό εξατμίζεται συνεχώς από το έδαφος, συνεπώς προκαλεί υγρασία, περίπου σε ύψος 50-60εκ. το να βρούμε βρύα μέχρι αυτό το ύψος, δεν είναι απόλυτα σωστό ότι μας δείχνουν τον Βορρά. Αν βρούμε βρύα πάνω από αυτό το ύψος (περίπου το ύψος του γόνατου), τότε είμαστε πιο σίγουροι. Κοιτάμε τα υπόλοιπα δέντρα… έχουν και αυτά βρύα στην ίδια κατεύθυνση; έχουν καθόλου; ή μόνο ένα, αυτό που βρήκαμε έχει. Σε αυτή την περίπτωση πιθανότατα υπάρχει κάποιος άλλος λόγος που αναπτύχθηκαν εκεί τα βρύα πχ το δέντρο γενικά δεν το πιάνει ο ήλιος, ανάμεσα στα άλλα και για αυτό μεγαλώνουν τα βρύα ή έχει κάποια τραχιά επιφάνεια, γδάρσιμο, κουφάλα, όπου συγκεντρώνει νερό/υγρασία. Μπορεί το δέντρο να βρίσκεται σε πλαγιά και είτε επειδή συσσωρεύονται νερά, είτε επειδή η πλαγιά καλύπτει τον ήλιο, προς το μέρος της πλαγιάς, να αναπτύσσονται τα βρύα προς εκείνη την κατεύθυνση που δεν είναι σίγουρο, ότι είναι ο Βορράς. Γενικά η χρήση της «μεθόδου» με τα βρύα, δεν είναι ασφαλής και δεν πρέπει να την θεωρούμε δεδομένη. Θα χρειαστεί να αποκλείσουμε άλλες περιπτώσεις, που επιτρέπουν στα βρύα να μεγαλώνουν, αλλά και πάλι δεν μπορεί να είναι 100% σίγουρο, ότι αυτή η κατεύθυνση είναι όντως ο Βορράς. Ίσως να χρησιμεύει σε συνδυασμό με κάποια άλλη μέθοδο, σαν επαλήθευση, αλλά από μόνη της θα ήταν καλό να αποφεύγεται η χρήση της.

Προσανατολισμός χωρίς πυξίδα με την βοήθεια του ήλιου

• Ο ήλιος βγαίνει από την ανατολή ,το μεσημέρι βρίσκεται προς το Νότο και το απόγευμα προς το βραδάκι βρίσκεται στη Δύση. Γνωρίζοντας την ώρα μπορούμε κατά προσέγγιση να αναγνωρίσουμε ένα από τα σημεία του ορίζοντα.
• Την κατεύθυνση του ήλιου μπορούμε ακόμη να την μάθουμε εύκολα με την μέθοδο του ραβδιού. Συγκεκριμένα στερεώνουμε στο έδαφος ένα ραβδί (ίσιο ξύλο), με ύψος περίπου ένα μέτρο. Σημειώνουμε το σημείο στο οποίο πέφτει η σκιά ( σημείο Α). Περιμένουμε 20 λεπτά και σημειώνουμε το σημείο που τώρα πέφτει η σκιά (σημείο Β). Η ευθεία που ενώνει τα δύο σημεία είναι ο άξονας Ανατολής – Δύσης. Το πρώτο σημείο (σημείο Α) είναι το Δυτικό, ενώ το δεύτερο σημείο (σημείο Β) είναι το Ανατολικό μέρος του άξονα μας

• Τέλος μπορούμε να προσανατολιστούμε και με την βοήθεια ενός ρολογιού με δείκτες. Ευθυγραμμίζουμε τον ωροδείκτη του ρολογιού με τον ήλιο. Ο Νότος βρίσκεται στην διχοτόμο της γωνίας που σχηματίζεται ανάμεσα στον ωροδείκτη και στον αριθμό 12.

Περπατώντας στην κοιλάδα, ο Λευτέρης μας έδινε πλήθος πληροφοριών για την χλωρίδα και πανίδα της περιοχής . Μεγάλη εντύπωση μου έκανε ο ίταμος του οποίου την ύπαρξη αγνοούσα. Ο Ίταμος  (επιστημονική ονομασία: Taxus baccata ελλ. Τάξος η ραγοφόρος ή Τάξος ο ραγώδης) είναι ένα κωνοφόρο που φύεται στη δυτική, κεντρική και νότια Ευρώπη, τη βορειοδυτική Αφρική μέχρι και τον Καύκασο. Συναντάται αυτοφυές στη χώρα μας, σε μεγάλο υψόμετρο, συνήθως σε δάσος ελάτης ή οξυάς. Πρόκειται για αειθαλές δέντρο μικρού έως μεσαίου μεγέθους, με ύψος που συνήθως φθάνει τα 10-20m . Το ξύλο του είναι καστανοκόκκινο, σκληρό και ανθεκτικό. Σχεδόν όλα τα μέρη του φυτού είναι τοξικά. Η κύρια τοξίνη είναι το αλκαλοειδές ταξάνη. Στην αρχαία ελληνική μυθολογία ο ίταμος ήταν αφιερωμένος στις Ερινύες, οι οποίες τιμωρούσαν τους ανθρώπους με τη χρήση του δηλητηρίου του. Η θεά Άρτεμις χρησιμοποιούσε βέλη ποτισμένα σε δηλητήριο ίταμου. Με εντολή της μητέρας της Λητούς σκότωσε με αυτά τα βέλη τα παιδιά της Νιόβης, η οποία καυχιόταν για την πολυτεκνία της.Εικάζεται ότι από το συγκεκριμένο ξύλο έφτιαχνε ο Μεγα Αλέξανδρος τις περίφημες σάρισες. Η χρήση του ξύλου του ίταμου στη Μεγ. Βρετανία ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στην κατασκευή των χαρακτηριστικών μεγάλων μεσαιωνικών τόξων των στρατευμάτων της περιοχής, αλλά και της υπόλοιπης μεσαιωνικής ευρώπης.

Στη συνέχεια βρήκαμε κοντά στο Αρκουδόρεμα το περίφημο κώνειο. Το κώνειο (αγγλ. poison hemlock) είναι φυτικό δηλητήριο. Οφείλει την ονομασία του στο ρήμα "κωνάω", που σημαίνει "περιστρέφω" (αρχ. ελλ. παράγωγο "κώνος" = σβούρα). Παράγεται από το φυτό κώνειον το στικτόν (Conium maculatum). Το φυτό είναι πολύ κοινό στην Ελλάδα, από τα αρχαία χρόνια έως σήμερα. Η δραστική ουσία του κωνείου είναι το αλκαλοειδές κωνεΐνη (αναλγητικές ιδιότητες). Θεωρείται, μαζί με την νικοτίνη, το ισχυρότερο των φυτικών δηλητηρίων. Το βασικό της μειονέκτημα είναι ότι είναι ισχυρά πτητική ένωση και, κατά συνέπεια, μη πρόσφατα παρασκευάσματα χάνουν σταδιακά την δηλητηριώδη ισχύ τους.Έχει αναλγητικές ιδιότητες και χρησιμοποιείται στην θεραπευτική το εκχύλισμα των καρπών και υπό μορφήν εμπλάστρων σε νευραλγίες και πόνους από καρκίνο. Με παρασκεύασμα κωνείου θανατώθηκε ο Αθηναίος φιλόσοφος Σωκράτης και ο Θηραμένης, Αθηναίος πολιτικός και ένας από τους Τριάκοντα Τυράννους

ΣΕ ΑΥΤΟ ΤΟ ΣΗΜΕΙΟ ΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΣΟΥΜΕ ΤΟΝ ΛΕΥΤΕΡΗ ΖΙΟΥΤΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΠΟΣΤΟΛΟ ΔΙΑΝΕΛΟ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ OVERLAND ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΥ ΟΜΟΡΦΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΠΟΥ ΜΑΣ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝΕ

Τα πέτρινα γεφύρια των Γρεβενών είναι τα μεγαλύτερα και εντυπωσιακότερα όλης της Μακεδονίας.  Η τεχνοτροπία τους είναι σε γενικές γραμμές η ίδια. Εξαίρεση αποτελεί μόνο το γεφύρι κάτω από το βουνό Νιδρούζι, ανάμεσα στα χωριά Αλατόπετρα και Πρόσβορο. Το γεφύρι αυτό είχε ιδιαίτερο μέγεθος λίθων με τέλεια λάξευση και τοποθέτηση. ( Πέτρινο γεφύρι Πρόσβορου )

Σημαντικό για το μέγεθος του τόξου του (το μεγαλύτερο στη Μακεδονία) είναι το γεφύρι του Αζίζ-Aγά, το οποίο κτίσθηκε το 1727 και έχει μήκος 70μ. και ύψος 15μ.

Για λόγους επικοινωνίας, σπουδαίο γεφύρι ήταν του Σπανού που συνέδεε την Ήπειρο με τη Μακεδονία. Έχει μήκος 84μ. και ύψος 10μ. και είναι το μεγαλύτερο του νομού.

Εντυπωσιακό γεφύρι και επισκέψιμο από πλήθος κόσμου κάθε χρόνο, είναι αυτό της Πορτίτσας που είναι χτισμένο στα ριζά του φαραγγιού έξω από το χωριό Σπήλαιο.

Το δίτοξο γεφύρι του Ζιάκα, δίπλα από τη νέα γέφυρα που οδηγεί στο ομώνυμο χωριό, χτίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα στον ποταμό Βελονιά.

Δύσκολο σε πρόσβαση, ειδικά το φθινόπωρο και το χειμώνα, είναι το γεφύρι του Καγκέλια, δίπλα στο δρόμο που ενώνει το Τρίκωμο με το Μοναχίτι.

Ιδιαίτερο γεφύρι λόγω της τοποθεσίας είναι αυτό της Πραμόριτσας με μήκος 42μ. Το μοναδικό γεφύρι του νομού που είναι χτισμένο μέσα σε χωριό είναι του Δοτσικού. Ανάμεσα στα χωριά Κάστρο και Μέγαρο βρίσκεται το μονότοξο γεφύρι του Κάστρου χτισμένο πάνω από τον ποταμό Γρεβενίτη, το οποίο σχηματίζει τέλειο ημικύκλιο ύψους 8μ.

Το γεφύρι του Λιάτισσα (του Κλέφτη) είναι το δεύτερο από τα τρία γεφύρια της περιοχής του Σπηλαίου. Βρίσκεται βορειοανατολικά του χωριού Σπήλαιο και νοτιότερα του γεφυριού του Κουτσογιάννη. Εξυπηρετούσε την επικοινωνία του Σπηλαίου με τα χωριά Παρόρι, Σταυρός, Κοσμάτι καθώς και με τα Γρεβενά. Είναι ένα μονότοξο γεφυράκι, που γεφυρώνει στενό μόλις 10μ. και βαθύ φαράγγι. Ο Βελονιάς ποταμός περνάει από κλειστό σπήλαιο πριν βγει στο φαράγγι και κυλήσει κάτω από το γεφυράκι της Λιάτισσας. Σύμφωνα με την παράδοση εδώ αντάμωνε τα παλικάρια του ο καπετάν Ζιάκας.

Είναι επισκέψιμο από το χωριό Σπήλαιο. Σύμφωνα με μια εκδοχή, χτίστηκε γύρω στο 1800 από τον κλέφτη Λιάτιστα. Η περιοχή λέγεται μάλιστα και "πήδημα του κλέφτη", αφού κατά τον θρύλο αυτό, ο κλέφτης καταδιωκόμενος από τους Τούρκους πήδηξε απέναντι, κάνοντας τάμα, πως αν τα καταφέρει, θα κτίσει εκεί γεφύρι.

Η θέση στην οποία βρίσκεται το γεφύρι του Λιάτισσα (του Κλέφτη) είναι ιδιαίτερης φυσικής ομορφιάς, καθώς είναι χτισμένο πάνω από τα κατακόρυφα βράχια του φαραγγιού, που εναλλάσσονται με μικρές λεπτοκαρυές (στις οποίες πιθανότατα κατά μια άλλη εκδοχή οφείλεται το όνομά του, από την αλβανική λέξη "λιάτισσα", που σημαίνει λεπτοκαρυά).

Μικρότερα και νεότερα πέτρινα γεφύρια είναι άλλα επτά στον νομό συν το μισογκρεμισμένο γεφύρι του Πασά, το οποίο έχει παρόμοια παράδοση με αυτό της Άρτας. Το γεφύρι γκρεμίστηκε το 1941 από τους Άγγλους προκειμένου να ανακοπεί η πορεία των Γερμανικών στρατευμάτων.