ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΡΘΑΙΑ

Αποκαλόκαιρο, μήνας Σεμπτέμβριος. Ο μήνας των πεζοπόρων. Οι ευνοικές καιρικές συνθήκες είναι ότι καλύτερο για τους περιηγητές . Ξεκινήσαμε λοιπόν και εμείς για μία εκδρομή στην κοντινή Κέα ή Τζιά , όπως είναι ευρύτερα γνωστή από το τούρκικο προσωνύμιο του νησιού. Η εξόρμηση αυτή μας έκρυβε μία απρόσμενη έκπληξη , τον θησαυρό της αρχαίας πόλης - κράτους της Καρθαίας, μία από τις θεαματικότερες τοποθεσίες που έχουμε ποτέ επισκεφθεί. Αναχώρηση απο το λιμάνι του Λαυρίου και η αφήγηση ξεκινά...!

Η Μακρόνησος ή Μακρονήσι, λόγω του σχήματός του, ή κατά τους αρχαίους χρόνους «Ελένη» ή όπως την αναφέρει ο Στράβων «Κρανάη» είναι νησί του Αιγαίου πελάγους και βρίσκεται κοντά στις ακτές της Αττικής, απέναντι από το Λαύριο. Είναι το δυτικότερο νησί των Κυκλάδων και διοικητικά υπάγεται στη νήσο Κέα. Το Στρατόπεδο Μακρονήσου αποτέλεσε τόπο εξορίας και μαρτυρίου χιλιάδων αριστερών στρατιωτών και πολιτών από το 1947 έως το 1958. Το 2019 ολόκληρη η Μακρόνησος κηρύχθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού αρχαιολογικός χώρος.

Στις φώτο που ακολουθούν τα ερείπια των τριών ειδικών τάγματων οπλιτών (Α΄ ΕΤΟ, Β΄ ΕΤΟ, Γ΄ ΕΤΟ)

Το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου ακολουθεί η αρχή του εμφυλίου πολέμου. Η Μακρόνησος αποτελεί μία από τις μελανότερες σελίδες της ιστορίας του. Το 1947 εξορίζονται εκεί όλοι οι νεοσύλλεκτοι στρατιώτες με «ύποπτα φρονήματα», επανδρώνοντας τα τρία ειδικά τάγματα οπλιτών (Α΄ ΕΤΟ, Β΄ ΕΤΟ, Γ΄ ΕΤΟ). Το 1948 δημιουργείται το 4ο τάγμα στο οποίο μεταφέρονται οι πολιτικοί εξόριστοι. Σαν «κολυμπήθρα του Σιλωάμ», όπως ονόμαζαν το Μακρονήσι, ο τρόμος και τα βασανιστήρια ήταν η μέθοδος για ιδεολογική αναβάπτιση η οποία θα δηλωνόταν με τη δήλωση μετάνοιας. Έλληνες βασάνιζαν Έλληνες. «Πατριώτες» βασάνιζαν Πατριώτες. Σε σκηνές ενός ατόμου ζούσαν τρεις. Οι δοκιμασίες πολλές και κυρίως αυτή της δίψας. Όταν δεν μπορούσε να φτάσει το καΐκι που μετέφερε νερό, τους έδιναν αλμυρό μπακαλιάρο... Απειλές, ατομικοί και ομαδικοί βασανισμοί, βρίσκονταν στο καθημερινό πρόγραμμα με σκοπό να σκύψουν το κεφάλι, να καμφθεί το ηθικό. Όσοι δεν υπέγραφαν δήλωση μετάνοιας μεταφέρονταν στη χαράδρα του Α΄ ΕΤΟ κι από εκεί πέρναγαν στρατοδικείο. Όσοι υπέγραφαν, για να αποδείξουν την ανάνηψή τους, τους έβαζαν πέτρες στα χέρια και τους διέταζαν να λιθοβολήσουν τους αμετανόητους. Αυτούς που λίγο πριν μοιράζονταν τις ίδιες φοβίες.

Η ιστορία της Μακρονήσου στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο έχει αποδοθεί -μεταξύ άλλων- μέσα από δύο σπουδαία έργα, τον «Λοιμό» του Ανδρέα Φραγκιά (1972, Κέδρος) και την κινηματογραφική του μεταφορά από τον Παντελή Βούλγαρη στο «Happy Day» (1976, βραβεία: Καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας και μουσικής στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης 1976).

Τον Αύγουστο του 2003 έγιναν τρεις συναυλίες από το Μίκη Θεοδωράκη στη Μακρόνησο, σε ανάμνηση των χρόνων της εξορίας.

Το 2020 έγιναν τα αποκαλυπτήρια μνημείου με πέντε μορφές από χάλυβα, ως φόρος τιμής σε όσους θανατώθηκαν, φυλακίσθηκαν και βασανίσθηκαν στα πέντε στρατόπεδα της Μακρονήσου. Το έργο φιλοτέχνησε ο γλύπτης Μάρκος Γεωργιλάκης. 

Στους αρχαίους χρόνους η νήσος έφερε το όνομα «Ελένη» ή «Ελένη νήσος» επειδή κατά την Ελληνική Μυθολογία όταν την ωραία Ελένη απήγαγε ο Πάρις στη Τροία ή στην επιστροφή από εκεί με τον Μενέλαο, εκείνη αποβιβάσθηκε στη νήσο αυτή. Ο Στράβων μόνο την αναφέρει επίσης και «Κρανάη», παίρνοντας το όνομά της από την κόρη του Κραναού, βασιλιά της Αθήνας. Στο νησί υπάρχει εγκατάσταση που τοποθετείται χρονικά στην περίοδο μετάβασης από τη Νεολιθική περίοδο στην εποχή του Χαλκού (τέλη της 4ης χιλιετίας π.Χ). Έχουν βρεθεί αρχαία ερείπια, τεμάχια κιόνων και κρηπιδώματα μεγάλου αρχαίου κτίσματος. Επίσης υπογραμμίζει ότι «κατά τους αρχαϊκούς χρόνους ιδρύθηκε λίγο βορειότερα, στην περιοχή όπου βρίσκεται ο σημερινός Ι.Ν. του Αγίου Γεωργίου, ο κύριος οικισμός του νησιού η χρήση του οποίου μαρτυρείται, με τα δεδομένα της έρευνας πεδίου, έως τον 6ο/7ο αι. μ.Χ. ενώ έχει εντοπιστεί και το νεκροταφείο της κλασικής περιόδου». Οι δύο μικροί ναΐσκοι του νησιού, του Αγίου Γεωργίου και της Θεοτόκου, κτίσθηκαν πάνω σε θεμέλια αρχαίων κτηρίων (πιθανώς ναών) 

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του δωδεκάτου (12ου) αιώνος, όταν η πειρατεία γενικεύεται σε μεγάλο βαθμό, λόγω της αποφάσεως του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού (κατόπιν εισηγήσεως προς αυτόν του "Ιωάννου του εκ Προύτζης") να διακόψει τα κονδύλια προς το ναυτικό, η Μακρόνησος, όπως η Αίγινα και άλλα παρακείμενα νησιά, γίνεται ορμητήριο των πειρατών. Από αυτά τα νησιά οι πειρατές λυμαίνονται τα παράλια της Αττικής αρπάζοντας υλικά αγαθά, ζώα, ανθρώπους για σκλάβους ή για λύτρα, και βεβαίως σκοτώνουν πολλούς κατοίκους συχνά με βασανιστικό τρόπο ή απλώς τους ακρωτηριάζουν. 

Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων (1912-1913) στη Μακρόνησο είχε μεταφερθεί μεγάλος αριθμός Τούρκων αιχμαλώτων, που έζησαν εκεί μέχρι την υπογραφή της ειρήνης οπότε και μετακινήθηκαν στη Τουρκία

Η Μακρόνησος λειτούργησε για ένα και πλέον χρόνο ως λοιμοκαθαρτήριο προσφύγων την περίοδο 1922-1923. «Φιλοξενήθηκαν» δεκάδες χιλιάδες προσφύγων κάτω από απάνθρωπες και τραγικές συνθήκες με αποτέλεσμα πάρα πολλοί να πεθάνουν εκεί.

Από τον Απρίλιο του 1947 η Μακρόνησος και στη διάρκεια του Εμφυλίου χρησιμοποιήθηκε ως στρατόπεδο «εθνικής αναμόρφωσης» για χιλιάδες κομμουνιστές, πολιτικούς κρατούμενους και λιποτάκτες στρατιώτες. Τον Οκτώβριο του 1949 ιδρύθηκε ο αυτόνομος Οργανισμός Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου με τα γνωστά αρχικά ΟΑΜ που λειτουργούσε ως το 1955. Οι εξορίσεις στη Μακρόνησο συνεχίστηκαν από τις μετεμφυλιακές κυβερνήσεις που ακολούθησαν. Γι' αυτούς τους λόγους, το νησί κρίθηκε με απόφαση της Υπουργού Πολιτισμού Μελίνας Μερκούρη, μνημείο της εποχής του εμφυλίου, οπότε σήμερα νησί και κτίσματα των επιμέρους στρατοπέδων σε αυτό προστατεύονται από παρεμβάσεις.  

Το πλοίο μας ετοιμαζεται να μπει στον κόλπο της Κορησσίας.....Βλέπουμε τον φάρο της Κέας ...!

Κατευθυνόμενοι προς την Χαβουνα , κάναμε μία στάση να θαυμάσουμε ένα υπέροχο σημείο του νησιού την Καστριανή. Μοναστήρι/Εκκλησία με μοναδική αρχιτεκτονική και αισθητικής χώρου. Η θεά πραγματικά σου κόβει την ανάσα!

Διανυκτερέυσαμε στην υπέροχη παραλία της Καλησκιάς . Μια ειδυλλιακή παραλία με λίγα δέντρα για σκιά και σμαραγδένια νερά. Μια παραλία που προσφέρεται για απομόνωση στην νοτιοανατολική Τζιά, κοντά στην Καρθαία. Η παραλία είναι στρωμένη με άμμο και βότσαλο, και έχει καθαρά γαλαζοπράσινα νερά, ενώ υπάρχουν και λίγα αρμυρίκια για σκιά. Σηκωθήκαμε , αντικρίζοντας αυτές τις υπέροχες εικόνες.... και εννοείται κάναμε αμέσως βουτιά για να ξυπνήσουμε !!!

Ονειρεμένο μέρος, η διαδρομή, το τοπίο, ο αρχαιολογικό χώρος, η θάλασσα σε πάνε αιώνες πίσω ,ίσως το πιο σημαντικό αξιοθέατο του νησιού.....προχωρώντας διακρίνουμε την παραλία μικρή Πολές και δεξιά την κύρια παραλία Πολές . Φανταστική τοποθεσία, δίπλα στη αρχαία πόλη. Αν έχετε όρεξη για περπάτημα τότε αξίζει το κόπο να έρθετε εδώ. Θα καταλάβετε γιατί ζείτε σε ένα από τα πιο όμορφα μέρη του κόσμου.

Στην πανω αριστερή φώτο, στο χώρο δεσπόζει ένας βραχώδης όγκος, το ''ελαχύνωτον στέρνον χθονός'' του Πινδάρου, ο σημερινός ''Κουλάς''. Σε αυτόν τοποθετείται ο πυρήνας της πρωιμότερης κατοίκησης του χώρου κατά τους γεωμετρικούς χρόνους βάσει επιφανειακών ευρημάτων. Παράλληλα εδώ εντοπίζεται και μια από τις τελευταίες προσπάθειες οχύρωσης κατά την ύστερη αρχαιότητα με επαναχρησιμοποιημένες μαρμάρινες λιθοπλίνθους.

Οι γεωλογικοί σχηματισμοί κάνουν το παιχνίδι τους με το υγρό στοιχείο της θάλασσας και δημιουργούν εικόνες που οι τουρίστες έρχονται να θαυμάσουν , απο κάθε γωνιά του πλανήτη

Στην Κέα αναπτύχθηκαν κατά την αρχαιότητα τέσσερις πόλεις κράτη. Η Ιουλίδα, η Καρθαία, η Κορησσία και Ποιήεσσα. Στην νοτιανατολική ακτή του νησιού, στο διπλό όρμο με την σημερινή ονομασία πολές και γύρω από το βραχώδες έξαρμα Κούλας που δεσπόζει και σήμερα στον αρχαιολογικό χώρο, βρίσκεται η αρχαία Καρθαία. Τα πρωιμότερα ευρήματα χρονολογούνται στους προϊστορικούς χρόνους, αλλά είναι σποραδικά και δεν τεκμηριώνουν κατοίκηση. Η πρώτη ανθρώπινη εγκατάσταση ανάγεται στον όγδοο αιώνα προ Χριστού. Βαθμιαία επεκτάθηκε και οδήγησε στην διαμόρφωση της αρχαίας πόλης κράτους με πληθυσμό περίπου 1500 άτομα. Η οικονομία της βασιζόταν στην γεωργία, την μελισσοκομία, την κτηνοτροφία, την αλιεία,την εκμετάλλευση του πλούσιου σε μετάλλευμα υπεδάφους και στο εμπόριο που ευνοούσε το σημαντικό λιμάνι της. Η Καρθαια γνώρισε μεγάλη ακμή κατά τον έκτο και πέμπτο αιώνα προ Χριστού. Αυτό γίνεται φανερό μεταξύ άλλων από την πλούσια νομισματοκοπεία, τη συμμετοχή στους περσικούς πολέμους, την άνθηση των τεχνών, την ναοδομία και από τους ύμνους που γράφτηκαν για να τιμήσουν αθλητές της πόλης. Οι Καρθαιείς μαζί με τους υπόλοιπους Κείους συμμετείχαν στην Α΄ Αθηναϊκή Συμμαχία ήδη από το 478 π.Χ. και αναφέρονται στους φορολογικούς καταλόγους από το 451 π.Χ. Στον Πελοποννησιακό Πόλεμο (431-404 π.Χ.) πολέμησαν στο πλευρό των Αθηναίων

Μετά το τέλος του πολέμου και έως το 394 π.Χ. το νησί βρισκόταν υπό σπαρτιατικό έλεγχο. Στα χρόνια που ακολούθησαν οι τέσσερις πόλεις της Κέας διαμόρφωσαν συμπολιτεία διατηρώντας ωστόσο η κάθε μία χωριστά τη νομισματοκοπία της και την έκδοση ψηφισμάτων. Την εποχή αυτή διαμορφώθηκε ένας συνασπισμός με τα γειτονικά νησιά υπό την κυριαρχία της Ερέτριας.

Η Καρθαία υπήρξε μέλος της Β΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας, στο πλαίσιο της οποίας εξήγαγε μονοπωλιακά στους Αθηναίους μίλτο (ορυκτό που χρησιμοποιούνταν κυρίως στην ναυπηγική). Στη μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.) τάχθηκε στο πλευρό των Αθηναίων. 

Στην περίοδο των Διαδόχων υπήρξε μέλος του Κοινού των Νησιωτών (314 π.Χ.) και παρέμεινε υπό την κυριαρχία των Αντιγονιδών έως το 288 π.Χ. Ακολούθως βρέθηκε υπό τον έλεγχο των Πτολεμαίων, που κυριαρχούν στις θάλασσες τουλάχιστον μέχρι τον Χρεμωνίδειο Πόλεμο (267/6 - 262/1 π.Χ.), οπότε η Κέα λειτούργησε ως ναυτική βάση.

Τον 3ο π.Χ. αιώνα η πειρατεία φαίνεται πως έπληξε και την Καρθαία. Για την αντιμετώπιση του φαινομένου οι Κείοι, που εμφανίζονται πάλι ενωμένοι σε συμπολιτεία, ήρθαν σε συμφωνίες με το Κοινό των Αιτωλών

 Γύρω στο 200 π.Χ. οι δύο ασθενέστερες πόλεις του νησιού, Ποίηεσσα και Κορησσία, απορροφήθηκαν από τις δύο ισχυρότερες, Καρθαία και Ιουλίδα αντίστοιχα. Από το 200 έως το 168 π.Χ. η Κέα βρέθηκε υπό τον έλεγχο των Ροδίων.

Εν συνεχεία και μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο εντατικοποιήθηκαν οι σχέσεις με τους Αθηναίους, οι οποίοι επιτηρούσαν το νησί με επιμελητή. Σταδιακά όλες οι πολιτειακές λειτουργίες συγκεντρώθηκαν στην Ιουλίδα, ενώ στην Καρθαία φαίνεται ότι παρέμενε το θρησκευτικό κέντρο του νησιού.

Το όνομα της Καρθαία εμφανίζεται για πρώτη φορά στον Πίνδαρο..''αυτον τον ξεροβραχο της Καρθαίας δεν θα τον άλλαζα με ολόκληρη την Βαβυλώνα..'' Η Καρθαία κατοικήθηκε αδιάλειπτα μέχρι τον έβδομο αιώνα μετά Χριστόν αν και κατά τους με τα χριστιανικούς αιώνες το κέντρο του νησιού είχε μετατοπιστεί στην Ιουλίδα. Οι καρθαιείς  εγκατάλειψαν σταδιακά την περιοχή επιλέγοντας ασφαλέστερες θέσεις κατοίκησης στην ενδοχώρα του νησιού.

Παρά την πλήρη ερημώση της περιοχής , τα εντυπωσιακά ερείπια της αρχαίας πόλης παρέμεναν ορατά ανα τους αιώνες και άρχισαν να προσελκύουν ξένους αρχαιοδίφεις περιηγητές . Στο απομονωμένο αυτό τμήμα του νησιού, από τα τέλη του 17ου αιώνα το 1811, ο Δανός αρχαιοδίφης Μπρόνστεντ έκανε εκτεταμένες έρευνες στην Ακρόπολη της Καρθαίας και αποκόμισε πλούσια αρχαιολογική λεία τα ίχνη της οποίας χάθηκαν. Συστηματική αρχαιολογική έρευνα στο χώρο ξεκίνησε το 1902 από την γαλλική αρχαιολογική σχολή, συνεχίστηκε τη δεκαετία του 1960 από την ελληνική αρχαιολογική υπηρεσία και το 1987 με 1995 από το πανεπιστήμιο Αθηνών και το εθνικό ίδρυμα ερευνών. Την περίοδο 2002 - 2008 η επιτροπή συντήρησης και ανάδειξης αρχαίαςς Καρθαίας Κέας του υπουργείου πολιτισμού προχωρήσε σε εργασίες ανάδειξης και αναστήλωσης των βασικότερων μνημείων της Ακρόπολης.

Στο πλησιέστερο προς τη θάλασσα άνδηρο της ακρόπολης της Καρθαίας βρίσκεται ο  δωρικός ναός του Πυθίου Απόλλωνος (περ. 530 π.Χ.).  Υπήρξε ο κυριότερος λατρευτικός χώρος της πόλης, όπως μαρτυρούν φιλολογικές και επιγραφικές πηγές. Στον πρόναο και στην ''πλατεία'', εμπρός από το ναό, σώζονται πολλές βάσεις και βάθρα αναθημάτων, όπως και σειρά βάθρων ψηφισμάτων της βουλής και του δήμου των Καρθαιέων.

Στη βάση της νοτιοδυτικής πλάγιας της Ακρόπολης, βρίσκεται το σχετικά μικρού μεγέθους απλής κατασκευής και εξολοκλήρου κτιστό αρχαίο θέατρο ενταγμένο στον ιστό του άστεώς της αρχαίας πόλης και προσαρμοσμένο στις ανάγκες των κατοίκων. Χρονολογείται στα μέσα του τέταρτου αιώνα προ Χριστού. Όπως κάθε αρχαίο ελληνικό θέατρο αποτελείται από το κοιλό ( ο ημικυκλικός χώρος στην πλαγιά με τις θέσεις - εδώλια των θεατών) την ορχήστρα ( ο επίπεδο κυκλικός χώρος όπου εμφανίζονταν ηθοποιοί)  και την σκηνή (το ορθογωνίο κτίριο που λειτουργούσε όπως τα σημερινά παρασκήνια) 

Η θέση του θεάτρου ήταν γνωστή ήδη από το 1812 καθώς σημειώνεται στην δημοσίευση του Δανού Μπρόνστεντ οποίος όμως δεν πραγματοποιήσει ανασκαφές .Η συστηματική ανασκαφή καταγράφη σχεδιάση, στερέωση και ανάδειξη του θεάτρου συντελέστηκε την περίοδο 2011 2015 από την επιστημονική επιτροπή Κέας του υπουργείου πολιτισμού. 

Στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες, σε μεγάλο τμήμα του θεάτρου αναπτύχθηκε εκτεταμένο συγκρότημα λουτρών το οποίο είχε διάφορες φάσεις και μετασκευές . Τα ρωμαϊκά λουτρά αχρήστευσαν μεγάλο τμήμα του θεάτρου . Διαμορφώθηκαν τότε πολλαπλοί χώροι για θερμά, χλιάρα και ψύχρα λουτρά, ενώ υδροδότηση εξασφαλίστηκε με σύστημα δεξαμενών ,πηγαδίων και αγωγών. Κατά τις εργασίες αποκαλύψης του θεάτρου αποκαλύφθηκε μόνο τμήμα των λουτρών. Το νοτιοανατολικό τμήμα της σκηνής μετασκευάστηκε σε δωμάτιο με υποκαύστο, δηλαδή  έναν υπόγειο χαμηλό χώρο με πλήθος στηριγμάτων, που στήριζαν το δάπεδό του υπερκειμένου δωματίου και με ένα άνοιγμα όπου εκαιγε η φωτιά για την θέρμανση του αέρα που ζέστανε το δάπεδο και τους τοίχους του υπερκειμένου δωματίου. Τα θερμαινόμενα δάπεδα κάλυπταν πήλινες πλάκες .Οι τοίχοι τεσσάρων τουλάχιστον χώρων ήταν επενδεδυμένοι με κατακόρυφα τοποθετημένες πήλινες πλάκες με αποστάτες οι οποίοι επέτρεπαν την κυκλοφορία θερμού αέρα μεταξύ των πλακών και του τοίχου. Σε δύο χώρους βρέθηκαν κτιστοί  αεραγωγοί που λειτουργούσαν επίσης ως εστίες θέρμανσης. Μία ορθόγωνία δεξαμενή έφραζε την δεξιά είσοδο του θεάτρου. Η δεξαμενή γέμιζε από το νερό όπου έφερνε αγωγός επάνω σε τόξο. Οι περισσότεροι χώροι των λουτρών ήταν στεγασμένοι με λιθόκτιστες καμάρες και όχι με ξύλινες οροφές εξαιτίας του κινδύνου πυρκαγιάς.