Αρχαία Στείριδα Μία αρχαία Φωκική πόλη μέσα στο χρόνο
Οι Φωκείς είναι αρχαίο ελληνικό φύλο που κατοικούσε στην περιοχή γύρω από την εύφορη κοιλάδα του Κηφισού. Η χώρα τους, εκτεινόταν από τον Βόρειο Ευβοϊκό κόλπο μέχρι τον Κορινθιακό κόλπο και περιλάμβανε ολόκληρη την κοιλάδα του Κηφισού, καθώς και μεγάλο τμήμα των ορεινών όγκων του Παρνασσού και του Καλλίδρομου. Η αρχαία Φωκίδα συνόρευε στα ανατολικά και στα δυτικά με τις χώρες των Οπούντιων Λοκρών και των Οζολών Λοκρών, στα νότια με την χώρα των Βοιωτών, και στα βόρεια με τις χώρες των Μαλιέων των Οιταίων και των Δωριέων της αρχαίας Δωρίδας. Το όνομά της η Φωκίδα το πήρε από τον Φώκο του Αιακού, βασιλιά της Αίγινας
Η Στείριδα (ή Στίριδα) ήταν αρχαία Φωκική πόλη που βρισκόταν στις δυτικές πλαγιές του Ελικώνα. Ο σύγχρονος οικισμός του Στειρίου από τα μέχρι σήμερα δεδομένα που υπάρχουν, δείχνει να μην έχει κατοικηθεί συστηματικά στην αρχαιότητα. Η αρχαία πόλη της Στείριδας, βρίσκεται ελάχιστα χιλιόμετρα ΝΑ του σύγχρονου οικισμού, στη θέση Παλιοχώρι, ενώ η ακρόπολη στη θέση Μπούλιο ή αλλιώς λόφο του Αγίου Νικολάου
Γιατί επιλέχθηκε στην αρχαιότητα ο λόφος του Αγίου Νικολάου όχι μόνο να κατοικηθεί, αλλά και να δημιουργηθεί μία μεγάλη πόλη, με ακρόπολη και εκτεταμένο πιθανόν οικισμό στην κοιλάδα? Από ποιους επιλέχθηκε και από ποιους ιδρύθηκε? Πότε ιδρύθηκε και πότε καταστράφηκε? Τι υπάρχει και για ποιους λόγους υπάρχουν αρχαιολογικά μνημεία σε διάφορα σημεία της περιοχής, αλλά και ποια είναι η σημασία τους στην αρχαιότητα? Πως ήταν η καθημερινή ζωή των ανθρώπων και τι έργα, αυτό που αποκαλούμε αρχαιολογικά κατάλοιπα, έχουν διατηρηθεί έως σήμερα?
Οι Φωκείς στο μεγαλύτερο ποσοστό τους ήταν Δωριείς στην καταγωγή τους. Για ένα σημαντικό αριθμό φωκικών πόλεων, όμως, η αρχαία παράδοση υποστήριζε ότι είχαν διαφορετική προέλευση. Τα ονόματα των πόλεων αυτών, όπως τα διασώζει ο αρχαίος περιηγητής Παυσανίας, ήταν Στείριδα, Ελάτεια, Πανοπέας, Άβες και Υάμπολη. Οι κάτοικοι της αρχαίας Στείριδας είχαν, κατά την ίδια παράδοση, αθηναϊκή καταγωγή, της αρχαίας Ελάτειας αρκαδική, οι κάτοικοι του Πανοπέα ήταν Φλεγύες από τον γειτονικό Ορχομενό και οι κάτοικοι των Αβών ήταν Αργείοι.
Σύμφωνα με την παράδοση, ιδρυτής της πόλης ήταν ο Αθηναίος Πετεώς, γιoς του Ορνέα και εγγονός του Ερεχθέα. Κατά την παράδοση, οι Στειριείς βρέθηκαν στη Φωκίδα ακολουθώντας τον Πετεώ στην εξορία του, διωγμένο από τον Αιγέα πατέρα του Θησέα, από τον οποίον διεκδίκησε τη βασιλεία των Αθηνών. Αυτοί που τον ακολούθησαν στην εξορία του ήταν Αθηναίοι κάτοικοι κυρίως του δήμου της Στειρίας και ίδρυσαν τη νέα τους πατρίδα στους πρόποδες του Ελικώνα. Το τμήμα αυτό του Ελικώνα στην αρχαιότητα ονομαζόταν Νυσαίον όρος. Η Στείρις δεν αναφέρεται να πήρε μέρος στην εκστρατεία κατά της Τροίας στην Ιλιάδα του Ομήρου, ενώ ο Μενεσθέας, ο γιος του Πετεού, όταν έγινε βασιλιάς της Αθήνας πήρε μέρος ως αρχηγός των Αθηναίων στον Τρωικό πόλεμο με πενήντα καράβια.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει, η επιλογή της θέσης προς κατοίκηση, δηλαδή στην ενδοχώρα και μάλιστα σε ένα φυσικό πέρασμα που δημιουργείται ανάμεσα σε χθαμαλούς λόφους και τον ορεινό όγκο του Ελικώνα, αλλά και σε μία περιοχή, όπου σύμφωνα με τον Παυσανία ήταν άνυδρη, τουλάχιστον την εποχή που την επισκέφτηκε. Κατά τη διάρκεια του Κορινθιακού Πολέμου στις αρχές του 4ου αι.π.Χ.και τις αποβάσεις των σπαρτιατικών στρατευμάτων καθόλη τη διάρκεια των επιχειρήσεων με τους Βοιωτούς έως το 371π.Χ. (μάχη των Λεύκτρων), καθώς και κατά τον β΄ ιερό πόλεμο (357 – 347 π.Χ.), οι πόλεις που βρίσκονταν στα όρια της αρχαίας Φωκίδας με την αρχαία Βοιωτία, είχαν ιδιαίτερη στρατηγική σημασία. Η Στείριδα, το Φλυγόνιον, η Τραχίς, ο Πανοπέας, η Δαύλεια και το Καστρί Διστόμου, αποτελούν συνοριακά φυλάκεια, πόλεις ή κώμες που ελέγχουν το αρχαίο οδικό κυρίως δίκτυο .
Η παρουσία οχυρωμένων εγκαταστάσεων και πόλεων, συχνά σε ψηλά ορεινά σημεία και πλησίον περασμάτων, δεικνύει την ανάγκη ελέγχου σε μία ιδιαίτερα δύσκολη ιστορική εποχή, γεμάτη ανακατατάξεις και ανατροπές. Στην ευρύτερη περιοχή της αρχαίας Στείριδας, εκτός από την οχυρωμένη ακρόπολη, έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα, τρία φυλάκια – πύργοι, οι οποίοι ελέγχουν και εξασφαλίζουν την ασφάλεια των συνόρων, των περασμάτων και κατ΄ επέκταση των κατοίκων της περιοχής
Η αρχαία πόλη κατείχε σημαντική θέση στην κοιλάδα, αφού έλεγχε τους δρόμους που οδηγούσαν από τα παράλια στην ενδοχώρα όπως και μια μεγάλη περιοχή των συνόρων με την Βοιωτία. Στα νοτιοδυτικά, επικοινωνούσε με τα φωκικά παράλια και τον Μεδεώνα μέσω του φαραγγιού της Κλεισούρας, μήκους 6χλμ, στη δυτική πλευρά του οποίου υπήρχε αρχαίο μονοπάτι, το οποίο μέχρι και την δεκαετία του 1950, ήταν ο κυριότερος δρόμος επικοινωνίας των Στειριωτών και της μονής του Οσίου Λουκά με τον Κορινθιακό κόλπο
Μια υπεροχη τοποθεσια με ενα μοναδικο αρχιτεκτονικα πετρινο γεφυρι, αυτο του Μοναχου Λεοντιου στο φαραγγι της Κλεισουρας ενος παναρχαιου μονοπατιου που ενωνε τον Κορινθιακο κολπο με την Βοιωτια, απο εδω λεγεται οτι περασαν οι Μακεδονες στρατιωτες του Φιλιππου κατα την καθοδο τους για την Πελοποννησο.Προφανως η ονομασια θα οφειλεται σε Μοναχο της Περιφημης Μονης Οσιου Λουκα με τα καλυτερα διατηρημενα Βυζαντινα ψηφιδωτα στην Πατριδα μας και θα βοηθουσε στην επικοινωνια της Μονης .
Από την αρχαία Στείριδα διατηρείται ένα μεγάλο μέρος της οχύρωσης . Η ακρόπολη στην δυτική και βορειανατολική της πλευρά είναι οχυρωμένη με φυσικούς απότομους βράχους. Στην ανατολική πλευρά σώζεται τεχνητή οχύρωση χαλαρά δομημένου κυκλικού τείχους από ακατέργαστες πέτρες, ύψους περίπου ενός μέτρου . Στην ίδια πλευρά διακρίνονται επίσης αρκετοί πύργοι, κυρίως τετράγωνοι και ημικυκλικοί. Από την οχύρωση διακρίνονται τουλάχιστον τέσσερις οικοδομικές φάσεις: μυκηναϊκή, κλασική, παλαιοχριστιανική/βυζαντινή και μεσαιωνική (καταλανικής εποχής). Ενδιαφέρον παρουσιάζει το μονόγραμμα Τ που βρίσκεται χαραγμένο στο φυσικό βράχο, τουλάχιστον σε δύο σημεία. Στο εσωτερικό της ακρόπολης σώζονται στέρνες, λίθινες γούρνες, ποικίλα οικιστικά κατάλοιπα, κυρίως θεμελιώσεις κτηρίων, επιφανειακά ευρήματα, όπως κεραμική και εργαλεία, οικιστικά και εργαστηριακά κατάλοιπα, καθώς και ο ναός του Αγίου Νικολάου
Στην ανατολική πλευρά υπάρχει νεκροταφείο με λαξευτούς ταφικούς θαλάμους, πιθανόν μυκηναϊκής εποχής. Περιμετρικά της ανατολικής πλευράς ο χώρος συνεχίζει να χρησιμοποιείται ως νεκροταφείο, όπως δηλώνεται από την ύπαρξη κεραμοσκεπών, κιβωτιόσχημων τάφων και αρκοσολίων, οι οποίοι έχουν υποστεί συστηματική σύληση στη σύγχρονη εποχή. Από τα ταφικά μνημεία ξεχωρίζει λαξευμένος στο φυσικό βράχο τάφος, με ορθογώνιο άνοιγμα θύρας, κυβόσχημη αίθουσα και τρεις λαξευμένες σαρκοφάγους, ως αρκοσόλια. Σύμφωνα με την παράδοση είναι το Ασκηταριό, ο χώρος όπου ασκήτεψε ο Όσιος Λουκάς ο εν τω Στειρίω. Ωστόσο, η μορφή του παραπέμπει σε προϊστορικό ταφικό μνημείο, το οποίο επαναχρησιμοποιήθηκε κατά την ύστερη ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική περίοδο
Σύμφωνα με τον Παυσανία στην αρχαία Στείριδα υπήρχε Ιερό της θεάς Δήμητρας, κατασκευασμένο από ωμές πλίνθους, με δύο λατρευτικά αγάλματα, το ένα από πεντελικό μάρμαρο, όπου η θεά κρατά δάδες και δίπλα του ένα αρχαιότερο άγαλμα της θεάς καλυμμένο με υφασμάτινες ταινίες.
Όπως προαναφέρθηκε η αρχαία Στείριδα, όπως σήμερα με τη σειρά του το σύγχρονο Στείρι, βρίσκεται σε κομβικό σημείο, μεταξύ περασμάτων, αρχαίων όσο και σύγχρονων. Από τη Στείριδα υπάρχουν δρόμοι προς σε όλες τις κατευθύνσεις: δυτικά υπάρχει πέρασμα προς την Άμβροσσο (σύγχρονο Δίστομο), την Αντίκυρα και τον κόλπο του Μεδεώνα, ανατολικά διαμορφώνονται δύο ημι-ορεινά και ορεινά περάσματα που διεισδύουν στην καρδιά του Ελικώνα, μέσω του Κυριακίου, προς τη νότια παραθαλάσσια διαδρομή και τις αρχαίες οχυρωμένες πόλεις Βούλιδας και Κορσιές (σημερινή Ζάλτσα και Χώστια)
Το βασικό πέρασμα προς και από τη θάλασσα, τον Κορινθιακό, είναι η Κλεισούρα. Στον κόλπο του Αγίου Νικολάου διατηρείται έως της μέρες μας, η οχυρωμένη ακρόπολη του Φωκικού Μεδεώνα και ένα από τα φυσικά προστατευμένα και απάνεμα λιμάνια (Ο Μεδεώνας ήταν παραθαλάσσια πόλη της αρχαίας Φωκίδας στον όρμο του Αγίου Σπυρίδωνα στα βόρεια παράλια του Κορινθιακού κόλπου, περιοχή της κοινότητας Στειρίου Βοιωτίας. Στην τοποθεσία αυτή είναι εγκατεστημένο το εργοστάσιο Αλουμίνιο της Ελλάδος Β.Ε.Α.Ε ).
Εκτός της οχυρωμένης ακρόπολης όμως, η ανάγκη για έλεγχο και προστασία των περασμάτων, με σκοπό την ασφαλή δίοδο ανθρώπων και εμπορευμάτων, κατασκευάζονται μικρά οχυρά ή πύργοι. Ένας από αυτούς τους πύργους βρίσκεται στους νότιους πρόποδες του όρους Σκάρτζη (Σκαριτσά), στο ύψος του Αγίου Σπυρίδωνα.Ο πύργος σώζεται σε ύψος δύο δόμων, η τοιχοποιία του οποίου αποτελείται από ορθογώνιους λίθους, τοποθετημένους σε διπλή σειρά. Στην ανατολική πλευρά υπάρχει βραχώδες έξαρμα, το οποίο ενσωματώθηκε στον πύργο για τις ανάγκες της εποπτείας. Στο χώρο διατηρείται κλίμακα από τέσσερα λαξευτά σκαλοπάτια, που οδηγεί στην κορυφή. Το χαμηλό ύψος του βράχου που εδράζεται ο πύργος και η περιορισμένη οπτική γωνία του, προς την ακρόπολη του Μεδεώνα και την ανατολική πλευρά της Αντίκυρας, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για παρόδιο πύργο. Μία ακόμα οχυρωμένη θέση εντοπίζεται στην κορυφή του λόφου του Οσίου Λουκά, θέση Κάστρο. Σώζει καλύτερα την ΒΔ πλευρά του, αποτελούμενη από μεγάλες ορθογώνιες πέτρες, καθώς και από κεραμίδια και ασβεστοκονίαμα. Μικρά τετράγωνα παράθυρα σε διπλή σειρά υπάρχουν στον τοίχο,ενώ τον στηρίζει αντηρίδα από καλοδουλεμένες πέτρες, πιθανόν αρχαίες σε δεύτερη χρήση. Εξίσου σώζεται η δυτική πλευρά, ενώ η νότια έχει υποχωρήσει. Σύμφωνα με τους ερευνητές, ο πύργος είναι μεσαιωνικός, πιθανόν καταλανικής περιόδου, ο οποίος πατά σε αρχαιότερη οχύρωση. Στη θέση της μονής του Οσίου Λουκά, πιθανόν υπήρχε αξιόλογο οχυρό, το οικοδομικό υλικό του οποίου, χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του μοναστηριού. Η παρουσία του πύργου στη θέση Κάστρο, καθώς και τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα από παλαιά υδραγωγεία, δεξαμενές, τάφους, θεμέλια κτηρίων που βρίσκονται στο χώρο της μονής, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο λόφος είχε εκτενώς κατοικηθεί, πιθανόν μετά το 147 π.Χ., όταν καταστράφηκε η Στείριδα από τους Ρωμαίους. Ένας ακόμα τετράγωνος πύργος διαστάσεων διατηρείται στην ΝΑ πλευρά της Αμάλιας (Σκάρτζη) σε υψόμετρο 500μ., στη θέση Στράκι (Βολιθιά). Νότια του πύργου έχει εντοπιστεί φρεάτιο. Πιθανόν πρόκειται για οχυρό με εσωτερική αυλή και πύργο. Η ύπαρξη περιβόλου, πιθανόν να προσδιορίζει και την πολλαπλή χρήση αυτών των κατασκευών, καθώς εκτός του αμυντικού του χαρακτήρα, πιθανόν χρησίμευε και ως φρυκτώριον, για τη μετάδοση δηλαδή φωτεινών σημάτων στους άλλους πύργους με τους οποίους είχε άμεση οπτική επαφή, ενώ μπορεί να χρησίμευε και ως κατοικία. Συχνά παρόμοιες κατασκευές εκτός του ελέγχου των περασμάτων, μαρτυρούν την άρρηκτη σχέση τους με την εκμετάλλευση παρακείμενων αγρών, αλλά και την αποθήκευση γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων, σε περίπτωση ανάγκης
Η πόλη της Στείριδας, αν και καταστράφηκε τουλάχιστον τρεις φορές, από τον Ξέρξη, από τον Φίλιππο τον Β΄ το 346 π.Χ. στον τρίτο ιερό πόλεμο και το 147π.Χ. από τους Ρωμαίους, επανακατοικήθηκε και ξανακτίστηκε. Η συνεχής και ενεργή παρουσία των κατοίκων της σε σημαντικά ιστορικά γεγονότα, όπως το 338 π.Χ. που έλαβαν μέρος στη μάχη της Χαιρώνειας, το 323π.Χ. που πολέμησαν στη Λαμία και στην Κραννώνα και το 279 π.Χ. που αποκρούουν του Γαλάτες του Βρένου υπερασπιζόμενοι το ιερό των Δελφών, είναι ελάχιστα στοιχεία που απλά ενδυναμώνουν τη σημασία της στην ιστορία .